MİKROBU İLK OLARAK BULAN İSLÂM ALİMİ
Günümüzde mikrobun kâşifi olarak bilinen Louis PASTEUR’den 400 yıl önce FATİH SULTAN MEHMED HAN’ın hocası AKŞEMSEDDİN Hazretleri dünyada ilk olarak mikrobu keşfeden İslâm alimidir.
Doğum yeri Amasya – Osmancık olup yaşadığı yıllar (1389-1458) arasıdır.
Hz. Muhammed (s.a.v.)’in «her derdin devası vardır» hadisi şerifine tabi olan AKSEMSEDDİN Hz., dini ve tıbbî ilimlerde inceden inceye araştırmalar yapıp «Maddet-ül Hayat» adlı tıp kitabında belirttiği şu neticeye varmıştır; “Hastalıkların insanlarda teker teker ortaya çıktığını sanmak hatalıdır. Hastalık insandan insana gözle görülmeyecek kadar küçük lâkin canlı tohumlar (mikroplar) vasıtasıyla geçer.”
AKŞEMSEDDİN Hazretleri bedeni hastalıkların olduğu kadar ruhî hastalıkların da hekimi idi. Ona «Tabib-i ERVAH» Ruhların doktoru derlerdi.
AKŞEMSEDDİN Hz.leri Hacı Bayram Veli’nin müridi olup kendisine Fatih Sultan Mehmet Han tarafından İstanbul’un manevi fatihi unvanı verilmiştir.
Bir çok kerametleri olan AKŞEMSEDDİN Hz.leri Mihmandarı Resûlullah (s.a.v.) Ebu Eyyüb El Ensarî’nin yerini de keşfetmiştir. Oraya bir türbe ve cami yaptırmıştır. Bugün Eyüp Camii adıyla anılır.
(Risâlet-i Şerh-i Hacı Bayram veli)
ATOM BOMBASININ MUCİDİ
Bundan 1200 yıl önce Bağdat Üniversitesi Rektörü; gerçek mahiyeti ancak asırlar sonra anlaşılacak buluşunu açıklamıştır.
“Maddenin en küçük parçası olan cüz’ü la yete Cezza = Atom’da yoğun bir enerji vardır. Yunan bilginlerinin atom parçalanamaz fikri yanlıştır. Atom parçalanabilir ve parçalanınca öyle bir güç oluşur ki Bağdat şehrini altını üstüne getirir. Bu Allah (c.c.)’ın kudret nişanıdır.” Bu fikrin sahibi dünya tarihine atom bomba sının mucidi olarak geçen müslüman bir türk olan CABİR BİN HAYYAN’dır. HAYYAN’ı (721-805) Fransız şarkiyatçısı Cardonne (1720-1783) dünyanın gelmiş geçmiş 12 dâhisi arasında sayar. Britannica Ansiklopedisi ise ondan “İslâm Kimyasının Babasıdır” diye söz eder. Lavoisier (1743-1794) prensibinin keşfi de ona aittir.
Eserleri : CABİR’e ait eserler irili ufaklı 2000 aded kadardır. Bilinenlerin sayısı = 826. Bunun 112’si uygulamalı fizik ve kimya, 70’i teorik kimya. 114 tanesi ise madenler fizik ve kimyası ile izah edilemeyen güçler, 500’ü teorik fizik, matematik, astronomi felsefe ve dinler tarihidir. En önemli eserlerinden bazıları: 1- Kitâb-ûl Ahcar (taşlarla ilgili) 2- Kitâb-ı Müktesep fi sanâat-iz Zehep (Atomla ilgili teori bu kitapta geçer. 3- El-Halis, 4- El-Kamer (Gümüşle ilgili kitap), 5- Eş-Şems (Altınla ilgili), 6- Havass’ul-İksîr (Kimya ile ilgili). Câbir’in 70 kitab’ının bir nüshası Bursa’da Sultan Orhan kütüphanesinde Hüseyin Çelebi No: 15’te kayıtlıdır.
İLİM HIRSIZI!
Haçlı seferleri ve ondan önceki yıllarda birçok müslüman âlimlerinin eserleri Avrupa’ya götürülerek kendi adlarına tercüme etmişler. Böylece müslüman âlimlerinin çeşitli ilim dallarında yapmış olduğu keşif ve icatları sahiplenerek ilim hırsızlığı yapmışlardır.
Piza’lı Stephon ilk haçlı seferlerinde Antakya’ya uğramış. Orada Müslüman alim Ali bin Abbas (?-994)’ın “Kitâb-ül Meliki” eserini ele geçirmiş. Onu Latinceye çevirerek Hıristiyan dünyasına kazandırmak istemiş. Tercümeden sonra gördü ki Konstantin’in meşhur Liber Pantegni’nin orjinal eser değil «Kitâb-ûl Meliki»’den kopya olduğu anlaşılmıştır. Halbuki Stephan eserlerinden dolayı Konstantin’i üstad edinmiş. Onu hürmet ve minnetle anardı. Onun bir sahtekâr olduğunu öğrenmiş, içindeki insaf ve gerçeği araştırma duygusu bu sahtekârlığı su yüzüne çıkardı ve dünyaya ilân etti.
«SIFIR» KİMİN İCADIDIR?
«Arap rakamları» denilen İslâm rakamlarının Avrupa’ya girişinden önce Batı dünyası rakam sisteminden mahrumdu. Greko Romen denilen eski Yunan-Lâtin kültüründe rakamlar yoktur. Roma medeniyetinde ise sayılar harflerle ifade ediliyordu. Bu harflere «Roma Rakamları» denilmekteydi. Sıfırsız Roma Rakamları ile hesap yapmak, matematik ilimlerini tesis edebilmek imkânsızdı.
Buna bir kolaylık getirmeyi düşünen İslâm âlimleri hem -0-, hem de diğer rakamları kullanmaya başladılar. “Sıfır” ilk defa müslüman bir türk matematik bilgini HARİZMİ’nin (780-850) «Hesap San’atına Dâir» eserinde görülüyor. Harizmî bu eserinde «onlar hanesinde hiçbir sayı mevcut değilse sırayı muhafaza etmek için küçük bir dâire konulmasını» ileri sürüyor, işte bu daireye müslümanlar “boş” manasına gelen “sıfır” demişler.
Prof. Risler “La Civilisation Arabe” adlı eserinde sıfır müslümanların icadı olduğunu belirterek şöyle demektedir: “Hiçbir duyguya kapılmadan denilebilir ki “sıfır”ın icadı insan cinsinin en büyük keşiflerinden biridir.. Eski Yunanlılar ve fenni seviyelerine rağmen Romalılar henüz bir rakam sistemi keşfedememiştir. Avrupa rakam sistemini müslümanlardan 350 sene sonra kullanabilmiştir.”
Hârizmi’nin keşfettiği «sıfır» ile rakam sistemini ilk defa batıya götüren İslâm dünyasında seyahat eden, ilim öğrenen Piza’lı Leonar do Fibonacci (1170-1240) dir.
ÇOCUK HEKİMLERİNİN BABASI RAZİ
Horasan’ın Rey şehrinde doğduğu için Râzi adı ile anılan Ebu Bekir Muhammed bin Zekeriya İslâm tıbbının ilk ve en önemli kişilerindendir. Razi çocuk hekimliği konusuna ilk ilgi duyan hekimlerdendir. Batı dünyasında «Paractice Puerorum» adı ile bilinen çocuk hastalıkları kitapçığı, bu gün için bilinen ilk toplu çocuk hekimliği kitabıdır. Bu nedenle Razi’ye çocuk hekimlerinin Babası diyenler vardır. Diğer kitaplarında da çocuk hekimliği konusuna yer yermiştir.
Al-Havi’de bebek ve çocuk bakımı ile ilgili bölümler vardır. Osteomyeliti diğer kemik şişliklerinden ayırdeden, spina bfida’yı ilk tanımlayan hekimdir. Gene bu kitabında bebeklerde havale ve dişlerin güç çıkması konularındaki görüşlerini belirtmiştir.
Kitabûl Mansuri’de doğum öncesi bakım ile Yenidoğan bebeğin bakımı ve hastalıklarının tedavisi ile ilgili bir bölüm vardır.
Kızamık ve Çiçek Üzerine adlı makalesinde bu iki hastalığın ayırıcı teşhisini yapmaya çalışmıştır.
İLGİNÇ YÖNLERİ: «Bir kantar ilim, bir okka edebe muhtaçtır» sözü günümüze kadar gelmiştir. Hayvanlar üzerinde deneyler yapmıştır. Ateşin bir hastalık olmadığını vücudun hastalığı atmaya çalışması sonucu olduğundan, safra yollarının tıkanmasının sarılığa yol açacağından, baharda güller kokmaya başladığı sırada ortaya çıkan bahar nezlesini ilk tanımlayan, hayvan barsaklarını ameliyatlarda ilk kullanan hekimdir.
(Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi Ocak 1982 Ek sayı)
DÜNYA’NIN DÖNÜŞÜNÜ İLK DEFA İSPAT EDEN MÜSLÜMAN TÜRK DAHİSİ
15, 16 ve 17. yüzyılın Avrupa’sına bakarsak koyu bir cehaletin içinde olduğunu görürüz. Polonyalı Astronom Copernicus (1473-1543) dünyanın hem kendi, hem de güneş etrafında döndüğünü kesinlikle bildiği halde kilise’den korkup bunu açıklamamıştır. Bu husustaki kitabı 70 yaşında öldükten sonra yayınlanmıştır. 16. yüzyıla kadar Kilise’nin yasak kitaplar listesinde idi.
Yine büyük İtalyan bilgini Galile de Coper Nicus’u tasdik eder mahiyette yazdığı eserinden dolayı Engizisyon Mahkemesi’ne verildi, ölünceye kadar bir eve kapatılan Galile öldüğü zaman o devirde Avrupa’da dünyanın döndüğünü söylemek dinsizlik sayıldığından Hıristiyan mezarlığına gömülmemiştir.
Bu konuda italyan filozofu Bruno da Copernicus nazariyesini desteklediğinden dolayı Engizisyon Mahkemesi tarafından yakılarak ölüme mahkûm edilmiştir.
İslâm dünyasında ise Copernicus’dan tam 500 sene önce Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-BEYRUNÎ, dünyanın yuvarlak olduğunu. hem kendi, hem de güneşin etrafında döndüğünü ispat edip açıkça söylemiştir. BEYRUNÎ 973’de Kaş’da dünyaya gelmiş, 120’yi aşkın eser bırakarak 1051’de Gazne’de vefat etmiştir. BEYRUNÎ aynı zamanda JEODEZİ (mesahâ = Yer ölçümü) ilminin de kurucusudur. Dünyanın çapını ölçmeye muvaffak olmuştur.
(Devamı yarın)
(Dünden Devam)
UNESCO’nun 25 dilde çıkardığı Courier Dergisi, Haziran 1974 sayısını BEYRUNİ’ye ayırmıştır. Fotoğrafını koyduğu kapakta şunlar yazılmıştır; 1000 yıl önce Orta Asya’da yasayan evrensel dehâ BEYRUNİ, astronom, tarihçi, botanikçi, eczacılık uzmanı, jeolog, şair, mütefekkir, matematikçi, coğrafyacı ve hümanisttir.
Milletlerarası bir değere sahip olan Türk bilgini BEYRUNİ’nin 1000. doğum yıldönümünde Türkiye, Suudi Arabistan, Pakistan, Afganistan, İran, Rusya, Libya; adına pullar bastırıp, çeşitli sempozyum ve kongreler düzenlemişlerdir.
Günümüze kadar gelen eserlerinin sayısı 20 kadardır,
1- Al-Asâr’il an’il-Kurûn-il Hâliye (Hareketsiz yüzyıllardan kalan eserler) Süleymaniye Ayasofya bölümü no: 2927, Bayezid Devlet Kütüphanesi no: 4667, Topkapı no: 3043 ve Nuruosmaniye no: 2893 kütüphanelerinde kayıtlıdır.
2- El-Kanûn’ül Mes’ud: (Kronoloji, trigonometri, coğrafya jeodezi, meteoroloji ilimlerinden bahseder.) İstanbul Veliyyeddin Efendi no : 2277 askerî müze ve Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi’nde kayıtlıdır.
3- Kitab-ül tahkik Mâ li’l Hind: (Hint Tarihi). İngilizce tercümesi Londra’da, yazma nüshası da İstanbul Köprülü Kütüphanesi no: 1001’de kayıtlıdır.
4- Tahdîd ü Nihâyât-il Emâkin Li Tashîh-i Mesâfet-il Mesâkin (Jeodezi ilminden bahseder.); İstanbul Fatih Kütüphanesi no: 3386’da kayıtlıdır.
5- Kitab’üt Tefhim fi Evâili Sınaatî’t Tencim. (Yıldızlar ilmine giriş) = Nuruosmaniye Kütüphanesi no: 2780’de kayıtlıdır.
HAVADA UÇAN İLK TÜRK
İlk önce Okmeydanı’nda kısa mesafeli (9) deneme uçuşlarını başarıyla tamamlayan Hezarfen Ahmed Çelebi büyük uçuşunu 1636 yılında yapmıştır.
Sultan IV. Murad, sadrazam ve vezirleriyle birlikte Sarayburnu’ndaki incili köşkten, halkta mahşeri bir kalabalık halinde deniz kıyısından şahid olduğu bu uçuş Hezarfen Ahmed Çelebi’nin «Bismillah» deyip Galata Kulesi’nden kendini boşluğa atmakla başlamıştır. Vücuduna bağlı kanatlar ve lodos rüzgârının da yardımı ile İstanbul Boğazı üzerinden süzülerek Üsküdar’daki Doğancılar’a inmeyi başarmıştır.
Hezarfen Ahmed Çelebi uçma tasarısını ilk gerçekleştiren bir bilgin olarak havacılık tarihinde yerini alırken, planörcülüğün de öncülüğünü yapmış oluyordu.
Avrupalıların uçmak için kendi hayatlarını ortaya koyamadıkları bir devrede, bu uçuşu yapmak her şeyden önce bir cesaret işiydi. Hezarfen Ahmed Çelebi, ilme dayanan bu cesaretini teoriden pratiğe koymuştur.
Batılı kaynaklar arasında «Cook’un Havacılık» «Wilkins’in = Yeni Bir Dünya Buluşu» adlı eserlerinde dünyada ilk uçuşu gerçekleştirenlerin Osmanlılar olduğunu bahsetmektedir.
***
«Ölünün kemiğini kırmak, onu diri iken kırmak gibidir.»
(Selamet Yolları, Cilt 3. Sh.: 304)
CEBİR’İN İLK ÂLİMl
İlk cebir kitabını yazan ve Batı’ya cebiri öğreten Ebû Abdullah Muhammed bin Musa el-Harizmî, büyük bir müslüman Türk matematik bilginidir.
Hazar denizinin doğusundaki Hârizm’de (Hîve’de) 780 yılında doğmuştur. Halife Me’mun (786-813) devrinde yaşayıp, 850 yıllarında Bağdat’da vefat etmiştir.
Matematik, astronomi, ve coğrafya ilmi alanlarındaki hizmetlerle çağını aşmış Hârizmî için ünlü şarkiyatçı Gandz; “Hârizmi cebir ilminde Öklid’den (Euclides M.Ö. 3. yüzyıl) bin yıl ileridir” der. Gerolama Cardano (1501-1573) ise onu dünyanın en büyük 12 dâhisi arasında sayar.
Mezopotamya menşeli olan «Cebir» kelimesi Hârizmî’n “El-Cebr ve’l Mukâbele” adlı eseriyle dünyaya yayılmış ve batı dillerine tercüme edilirken kelime hiç değiştirilmemiştir. Fransızca’ya Al gebre (cebir) ve İngilizce’ye Al gebra şeklinde geçmiştir.
Hârizmi’n, matematikte en büyük hizmetlerinden birisi de eserlerinde hem “sıfırı” hem de diğer rakamları kullanmasıdır. Avrupa ise bu rakamları müslümanlardan (350 sene sonra 13. yüzyılın ortalarında) alarak kullanmışlardır. Bir İtalyan bilgini olan Fibonacci 1202 yılında kaleme aldığı bir eserinde, Batı’da İslâm rakamlarını ilk defa kullanma şerefine nail olmuştur.
Hârizmî, Halife Me’mun’un isteği üzerine 69 âlimle iş birliği yaparak İslâm dünyasında ilk defa yer ve gök küresi haritalarını yaptı.
(Devamı yarın)
(Dünden devam)
Hârizmî dahî bir bilgin olarak doğulu ve batılı bilginlere rehberlik ve hocalık etmiş, eserleri temel ve kaynak eserler olarak kullanılmıştır.
Eserleri:
1 — El-Cebr ve’l Mukabele: Dünyada cebir hakkında ilk yazılan eser. 13. yüzyıla kadar Avrupa Üniversitelerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Eserin el yazma asıl ve tek nüshası Oxford’da Bodliana kütüphanesinde diğer bir nüshası da Paris’te Bibliothaue National de bulunmaktadır.
2 — Kitâb’ül Muhtasar Fi’l Hisâb-il Hindi: (Hesap sanatına dair): Eserin Arapça olan asıl nüshası bulunamamıştır. Latince tercümesi Cambridge üniversitssi kütüphanesindedir. Viyana Saray kütüphanesinde en eski el yazması, yine Latince nüshası Salen Manastırında ve Heidelberg kütüphanesinde bulunmaktadır
3— El-Mesâhât (Yer ve yüzölçümleri)
4— Ziyc-i Hârizmî (Yıldızlar katalogu),
5— Kitâb-ül Amel bi’l Usturlab; (Zamanı ölçmede kullanılan Usturlab hakkındadır.)
6— Kitab’üs Sûret-il Arz = Enlem Boylam, (Coğrafya ilmiyle ilgili eseri.)
Hârizmî, bu eserleri ile doğu ve batıda meşhur bir matematikçi, aynı zamanda Astronom ve coğrafyacı olarak daima anılmıştır.
***
Eb’ül-Kasım el-Hakim’e «Kalb-i Selim»den sorulduğunda: Onun üç alâmeti vardır:
— Hiç kimseye eziyet etmemek,
— Hiç bir kimseden incimemek,
— Bir kimseye iyilik yaptığında mükâfat beklemek buyurdular.
NÂSİRÜDDİN TÛSÎ
1201 yılında Horasan’ın Tuş şehrinde dünyaya gelen Nâsirüddin, tahsilini çağının ünlü alimlerinden İbn Yunus ve Muinüddin Salim’in yanında tamamladı.
Tûsî’nin coğrafya ve felsefe bilimleri yanında, asıl hizmeti matematik ve astronomide olmuştur. «Kitabu’ş Şekli’l Kutta» adlı kitabı düzlem ve küresel trigonometri ve geometrinin 200 yıl kaynağı olmuştur. Üçgenlerin çözümü için temel kuralları tesbit etmiştir. Polar üçgen kullanmak suretiyle üç açı ve üç kenarı bilinen üçgen çözümüne getirecek, geometrik transformasyon mekanizmasını düşünerek küre üzerindeki problemleri halletmiştir. Tûsî Oklidis’in 5 numaralı aksiyonunu yeterli görmemiş, üçgenin iç açıları toplamının 180° derece olduğunu ispat etmiştir.
Nâsirüddin Tûsî, Meraga’da kurduğu rasathanede Astronomi ile uğraşmıştır. Endülüs, Türkistan, Şam, Tiflis, Musul ve Çin’den getirtilen astronomlardan kurulu bir heyetin başında 12 yıl çalışarak, bir dakikalık kavis ölçebilen meridyen daireleri; ekliptiğin ekvatora göre eğimini ve kutbun yüksekliğini ölçen çemberleri; ayın çapını ölçen pinülleri, iki yıldız arasındaki mesafeyi gösteren grafometreleri geliştirmiştir. Bugün elektronik aletlerle. 50,2 olarak tesbit edilen yer küreye ait presesyon değerini, Tûsî 700 yıl önce 51 olarak tesbit etmiştir ki, bu sonuç onun bilim tarihindeki gerçek değerini göstermeye kâfidir.
(Bilim ve Teknik. Sy. 277. S. 48-49)
MATEMATİĞİ BULAN MÜSLÜMANLARDIR
Bugün hâlâ bizim cebirimizin bilinmeyenini belirten (X) şekli temelde bir müslüman işaretinden alınmadır. Alfabetik sıraya karşı mevcut eğilim ile ikinci bilinmeyen (Y) ve üçüncü bilinmeyen (Z) işaretlere bize bir maskenin altında sokulmuştur. Halbuki işin başlangıcı böyle değildir.
Matematikte aranan isimsiz bilinmeyene Müslümanlar «Şey» kısaltılmış olarak «Ş» işaretini vermişlerdir. «Ş» sessiz harfini ise ispanyolca’da (X) işareti karşılar, ilk cebir kitabını yazan ve Batı’ya cebiri öğreten müslüman Türk matematik bilgini Hârizmî’dir (780-850). Halbuki biz halen engeç yedinci ders yılımızda müslümanların «Şey» ini şekil değiştirdiği ispanyolca ile öğreniyoruz.
Müslüman alimlerimiz sinüs ve tanjant kaideleriyle trigonometrinin temel formlarını buldular. Böylece astronomi, gemicilik ve arazi ölçümünde fevkalade önemi bulunan büyük bir keşifte bulundular.
Avrupalı bilginler kadar hemşehrilerinin de takdir ettiği müslüman alim Battâni (858-929)’nin büyük eseri «Ez-Ziye» batıda “De Motu” veya «De Scientia Stellarum» ismiyle yapılan tercümeleri sayesinde «Sinüs» kelimesi bütün milletlerin matematiğine girmiştir. «Sinüs» de kıyafet değiştirmiş bir kelimedir. Sinüs Arapların cebi, çıkıntılı veya kavisli bir kısmı ifade için kullanmışlardır. Müslümanlar tam küresel kare kenarların kirişleri yerine küresel üçgenin kenar ve açılarını kullandılar. Kosinüs, tanjant ve kotenjantların fonksiyonlarını koydular.
CEZERÎ (1136-1206)
İlim tarihine sibernetiğin kurucusu, (Haberleşme, kontrol denge kurma ve ayarlama ilmi) ilk robotu yapan ve bilgisayarın babası olarak kaydolan Ebû’l İz İbnî İsmail İbnî Rezzâz el-CEZERÎ’dir, müslüman bir Türk âlimidir. Artuklu Türklerinden olup 1136 -1206 yıllarında Diyarbakır’da yaşamıştır. Artukoğulları sarayında Nureddin Muhammed, Kutbeddin Sökmen, Nasîruddin Mahmûd’un hükümdar olduğu yıllarda 32 yıl Reis-ûl Âmel (Başmühendisi) olarak görev yapmıştır.
Günümüzde bilgisayarın babası olarak İngiliz matematikçisi Charles Babbage (1792-1871) bilinirken, Ebû’l İz El-CEZERÎ ondan altı asır önce aynı sisteme dayalı makinalar, otomatik aletler imal edip çalıştırmış, insanlarda ve gerekse makinalarda bilgi alışveriş, kontrol ve denge durumunu inceleyerek bu sistemi geliştirmiştir. Bu ilmin gelişmesi ile elektronik ve otomasyon denilen sistemleri ortaya koymuştur.
CEZERÎ «herkes rızıklandığı şeyden bir başkasına vermekle mükelleftir. Allah (c.c.)’ın bana verdiğini ben de başkalarına veriyorum» ve hiçbir kimse faydalı olacak bilgileri başkasından esirgeyemez düsturu ile büyük eseri “Kitâb’ül-Câmî Beyn-el-ilmi ve-l Ameli en-Nâfi Sınaati’l Hiyel” yazmıştır. Ebûl İz-el CEZERÎ’yi ilim dünyasında tanıtan bu eseri 6 bölümden oluşmaktadır.
(Devamı yarın)
***
«Her kim ilim tahsili için çıkarsa, o, dönünceye kadar Allah yolunda (cihadda)dır.»
(Tirmizi)
CEZERÎ
(Dünden devam)
Bu bölümlerde sibernetik ve elektronik sistemle ilgili robotlar, 50 kadar otomatik makina, pompa, fıskiye, su terazileri, su ile çalışan saatler mûsîki aletlerinin detaylı bir şekilde planları, kesitleri, işleyiş şekilleri yer almaktadır.
Kitâb-ûl Hiyel 1974 yılında Dortrecht ve Boston’da “Al-Jazari’s Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices” adıyla Donald R. Hill tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiştir. Kitabın bir nüshası 1978 yılında Londra’da Hagop Kevorkyan vakfı tarafından 16.000 sterline satılmıştır.
Ebû’l İz’in tariflediği makinalardan birkaç tanesi Alman Prof. Wiedemann tarafından yapılmış ve başarı ile işletilmiştir. Makinalar Halen Almanya’da Erlangen Üniversitesi’nde bulunmaktadır.
Ahmed El-Hasan eseri arapça olarak aynen yayınlamıştır. Maalesef kendi ilim adamımızın bu kıymetli eseri henüz Türkçe’ye çevrilmemiştir. Yalnız ülkemizde İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü CEZERÎ’nin kitabındaki şekillerin aslına sadık kalarak tavus kuşlu su saatini yapmayı gerçekleştirmiştir.
Eserin orjinali günümüzde mevcut değildir. Fakat 5 tanesi Türkiye’de olmak üzere dünyada bilinen 15 kopyesi vardır. Eserin nüshalarından birisi Topkapı Müzesi 3. Ahmed Kütüphânesi’nde 3472 numarada kayıtlıdır. Türkiye’dekilerin 4’ü Topkapı, biri de Süleymâniye Kütüphanesi’ndedir.
MÜSLÜMAN CERRAH ALİ BİN ABBAS (?- 994)
Buıdan 1000 sene önce ilk defa kanser ameliyatını yapan müslüman cerrah Ali bin Abbas’tır. Devrinde başta kanser olmak üzere en zor ameliyatları başarıyla gerçekleştirip batıda Haly Abbas adıyla şöhret bulan ABBAS çok iyi bir cerrahtır. Uzun yıllar İslâm âleminde cerrahi doktor adayları Ali bin Abbas’ın Anatomisini bilmeden cerrah olamazlardı. Cerrah adaylarına bu anatomiyi bildikten sonra aşağıdaki şekilde yazılı olan bir diploma verirlerdi.
“Alah (c.c.)’ın yardımıyla biz onu cerrahlıkta bildiği şeyleri icraya, kendi işinde başarılı ve hayırlı olmaya mezun kılmak istiyoruz. Böylece o iyileştirinceye kadar yara tedavi edebilir, kan alabilir, emoroit kesebilir, diş çekebilir, sünnet yapabilir. Yalnız o, bundan sonra üstleriyle, bilgili ve tecrübeli öğretmenlerine danışmayı ihmal etmeyecektir.”
Prof. Dr. Philip K. Hitti’ye göre kılcal kan damarları fikrini ilk defa ortaya koyan Ali bin Ablas’tır.
Ali bin Abbas’ı şöhrete kavuşturan başlıca eseri «Kitâb-ül Meliki = Sultan Kitab»dır. Dr. Siğrid Hunke’nin ifadesiyle, dünya tababetine hedye edilen, o zamana kadar eşine rastlanmayan bir eserdir. Batıda, Liber Regius adıyla ün bulu bu kitabın özelliği o zamana kadarki bütün millet ve çağların tıp bilgisini işlemesi ve bunları mantıkî bir şekilde düzenlemiş olmasıydı.
(Devamı yarın)
ALİ BİN ABBAS — 2
(Dünden devam)
Ali bin Abbas Yunan tıbbını inceleyip, Yunanlı meşhur doktorları «Hipokrat (M.Ö. 460-377) Galen (M.Ö. 131-201) ve Oribasios (325-403)» tenkit ederek birçok yanlışlarını tesbit etmiştir. Meşhur eseri Sultan-Kitab’ı yazmasının en önemli sebebi bundandır.
Batı’da «Sultânî Kitab» 1493 yılında Nurnberg’li iki doktorun akrabalık kuracak kadar birbirlerine yaklaşmalarına sebep olmuştur.
Hieronymus Holzschuher, Padua Üniversitesi’ne devam etmekte olan bir gençtir. Venedik’te Piza’lı Stephan tarafından Latinceye çevrilip bastırılan «Sultanî Kitab»ı satın almış. Genç sanki hazine bulmuş gibi seviniyor. Nürnberg’in şehir doktoru Hieronymus Münzer ise kitap kolleksiyonuna düşkün birisiymiş. Genç Holzschuher’in «Kitâb-ül Melîkî = Sultani Kitab»a sahip olduğunu öğrenince ona hayran oluyor ve şunları ifade ediyor. «Bu değerli kitabı temin, böylece zekâ ve alâkasını isbat eden genç Holzschuher’e karşı fazlaca hayran oldum ve sevgili biricik kızım Dorothea’yı zengin bir cihazla birlikte ona verdim.»
Kitâb-ül Meliki 1294 yılında Kâhire’de basıldı. Latince’yle birlikte Fransızca ve Almanca’ya çevrildi. Eserin bir nüshası mevcut olup o da Berlin Kütüphanesinde bulunmaktadır.
Sultanî Kitab Bergama kadısı tarafından Türkçe’ye çevrilmiş; 2 cilt olan bu tercüme bugün Bursa Ulu Câmî Kütüphanesi 2 numarada kayıtlıdır.
TRİGONOMETRİ İLMİNİ İCÂD EDEN İSLÂM ÂLİMİ BATTÂNÎ
BATTÂNİ, 858 yılında Harran’da doğdu. Astronomi ve matematik sahalarında büyük hizmetler verdi. Gayret dolu ömrünü 929 yılında Samarra şehri civanndaki Kasralcıs’ta tamamladı.
Paris İslâm Enstitüsü eski profesörlerinden JACQUES RİSLER’e göre trigonometrinin gerçek mucidi BATTANi’dir Batı’ya trigonometriyi o öğretmiştir. Trigonometrik bağıntıları bugün kullanılan şekliyle formüle etmiştir. M. CHARLES “Geometride Metodların tarihi” adlı eserinde, BATTÂNİ’den söz ederken, onun sinüs ve kosinûs tabirlerini ilk kullanan kişi olduğunu ifade etmiştir.
BATTÂNİ astronomide de çok hizmetler vermiş «Sâbiî Cetvelleri» yıldızların hareketi katalogunu hazırlamış, Güneş yılını bugünkü hesaplara çok yakın olarak, sadece 24 saniye fazlalıkla hesaplamayı başarmıştır.
(Devamı yarın)
***
Hikmet: Nasipsiz avcı, Dicle’de dahi balık tutamaz. Eceli gelmeyen balık karada ölmez.
TRİGONOMETRİ’NlN MUCİDİ BATTÂNÎ
(Dünden devam)
Batıda ALBETEGNİUS (gayri müslimler büyük alimlerin müslüman olduklarını saklamak için herbirine bir Hıristiyan ismini takmışlardır) adıyla şöhret bulan BATTÂNİ’nin astronomideki hizmetlerini yadetmek için batı şimdiki Ay haritasında bir bölgeye onun ismini vermişlerdir.
ESERLERİ:
— Kitâbû Mârifet-il Bürûc fi mâbeyne erbe-il felek: (On iki burcun gök küresinin dörtte birindeki doğuş yerlerinin bilinmesi.) Yıldızların doğuş yerlerinin katalogudur. Böyle bir cetveli ilim dünyasına kazandıran BATTÂNÎ olmuştur.
— Risâletûn fî tahkik-i akdâr-il ittisâlât: (Yıldızların yanyana gelme ölçümlerinin araştırılması hakkındaki kitab)
— Şer’h-ul Makâlât-il erbaı li-Batlamyus: (Batlamyus’un “Dört kitap” adlı eserinin açıklanması.) BATTÂNÎ, Batlamyus’un (Yunan Astronomu) birçok yanlışlarını düzeltti. Ay ve bazı gezegenlerin yörüngelerinin hesaplanmasında bir kısım düzeltmeler yapmıştır.
— Ez – Ziyc; BATTÂNÎ’nin günümüze kadar gelebilen tek Astronomi ile ilgili kitabidir. Eser rasatlardan elde ettiği neticeleri de içine almaktadır. Kral X. Alfonso (1284) tarafından Arapçadan İspanyolca’ya, 12. yüzyılda Tivoli’li Plato Tiburtinus tarafından Latinceye tercüme edilmiştir. Eser Kopernik (1473-1543), Fransız Laplace (1749-1827)’in incelemelerine ışık tutmuştur.
DÜNYA’NIN DÖNÜŞÜNÜ İLK DEFA İSPAT EDEN MÜSLÜMAN TÜRK DAHİSİ
15, 16 ve 17. yüzyılın Avrupa’sına bakarsak koyu bir cehaletin içinde olduğunu görürüz. Polanya’lı Astronom Copernicus (1473-1543) dünyanın hem kendi, hem de güneş etrafında döndüğünü kesinlikle bildiği halde kilise’den korkup bunu açıklamamıştır. Bu husustaki kitabı 70 yaşında öldükten sonra yayınlanmıştır. 16. yüzyıla kadar Kilise’nin yasak kitaplar listesinde idi.
Yine büyük İtalyan bilgini Galile de Copernicus’u tasdik eder mahiyette yazdığı eserinden dolayı Engizisyon Mahkemesi’ne verildi, ölünceye kadar bir eve kapatılan Galile öldüğü zaman o devirde Avrupa’da dünyanın döndüğünü söylemek dinsizlik sayıldığından Hıristiyan mezarlığına gömülmemiştir.
Bu konuda italyan filozofu Bruno da Copernicus nazariyesini desteklediğinden dolayı Engizisyon Mahkemesi tarafından yakılarak ölüme mahkum edilmiştir.
İslam dünyasında ise Copemicus’dan tam 500 sene önce Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-BEYRUNİ, dünyanın yuvarlak olduğunu, hem kendi, hem de güneşin etrafında döndüğünü ispat edip açıkça söylemiştir. BEYRUNÎ 973’de Kaş’da dünyaya gelmiş, 120’yi aşkın eser bırakarak 1051’de Gazne’de vefat etmiştir. BEYRUNÎ aynı zamanda JEODEZİ (mesahâ = Yer ölçümü) ilminin de kurucusudur. Dünyanın çapını ölçmeye muvaffak olmuştur.
(Devamı yarın)
EL-BEYRUNİ
(Dünden devam)
UNESCO’nun 25 dilde çıkardığı Courier Dergisi, Haziran 1974 sayısını BEYRUNÎ’ye ayırmıştır. Fotoğrafını koyduğu kapakta şunlar yazılmıştır; 1000 yıl önce Orta Asya’da yaşayan evrensel dehâ BEYRUNÎ, astronom, tarihçi, botanikçi, eczacılık uzmanı, jeolog, şair, mütefekkir, matematikçi, coğrafyacı ve hümanisttir.
Milletlerarası bir değere sahip olan Türk bilgini BEYRUNÎ’nin 1000. doğum yıldönümünde Türkiye, Suudi Arabistan, Pakistan, Afganistan, İran, Rusya, Libya; adına pullar bastırıp, çeşitli sempozyum ve kongreler düzenlemişlerdir.
Günümüze kadar gelen eserlerinin sayısı 20 kadardır.
Al-Asâr’il an’il Kurun-il Hâliye (Hareketsiz yüz yıllardan kalan eserler) Süleymaniye Ayasofya bölümü no: 2927, Bayezid Devlet Kütüphanesi no: 4667,
Topkapı no: 3043 ve Nuruosmaniye no: 2893 kütüphanelerinde kayıtlıdır.
El-Kanûn’ül Mes’ud: (Kronoloji, trigonometri, coğrafya jeodezi, meteoroloji ilimlerinden bahseder.) İstanbul Veliyyeddin Efendi no: 2277 askeri müze ve Konya
Yusuf Ağa Kütüphanesinde kayıtlıdır.
Kitâb-ül tahkik Mâ li’l Hind: (Hint Tarihi). İngilizce tercümesi Londra’da, yazma nüshası da İstanbul Köprülü Kütüphanesi no: 1001’de kayıtlıdır.
4- Tahdid-ü Nihâyât, il Emâkin Li Tasbhih-i Mesâfet-il Mesâkin (Jeodezi ilminden bahseder.); İstanbul Fatih Kütüphanesi no: 3386’da kayıtlıdır.
5- Kitab-üt Tefhim fi Evâili Sınaari’t Tencim (Yıldızlar ilmine giriş) = Nuruosmaniye Kütüphanesi no: 2780’de kayıtlıdır.
MÜSLÜMAN CERRAH ALİ BİN ABBAS(? – 994)
Bundan 1000 sene önce ilk defa kanser ameliyatını yapan müslüman cerrah Ali Bin Abbas’tır. Devrinde başta kanser olmak üzere en zor ameliyatları gerçekleştirip batıda Haly Abbas adıyla şöhret bütan ABBAS çok iyi bir cerrahtır. Uzun yıllar İslâm âleminde cerrahi doktor adayları Ali Bin Abbas’ın Anatomisini bilmeden cerrah olamazlardı. Cerrah adaylarına bu anatomiyi bildikten sonra aşagdaki şekilde yazılı bir diploma verirlerdi:
“Allah (c.c.)’ın yardımıyla biz onu cerrahlıkta bildiği şeyleri icraya, kendi işinde başarılı ve hayırlı olmaya mezun kılmak istiyoruz. Böylece o iyileştirinceye kadar yara tedavi edebilir, kan alabilir, emorit kesebilir, diş çekebilir, sünnet yapabilir. Yalnız o, bundan sonra üstleriyle, bilgili ve tecrübeli öğretmenlerine danışmayı ihmal etmeyecektir.”
Prof. Dr. Philip K. Hitti’ye göre kılcal damarları fikrini ilk defa ortaya koyan Ali bin Abbas’tır.
Ali bin Abbas’ı şöhrete kavuşturan başlıca eser “Kitâb-ül Melikî = Sultanî Kitab”dır. Dr. Siğrid Hunke’nin, ifadesiyle, dünya tababetine hediye edilen o zamana kadar eşine rastlanmamış bir eserdir. Batıda Liber Regius adıyla ün bulan bu kitabın özelliği o zamana kadar k, millet ve çağların tıp bilgisine işlemesi ve bunları mantıkî bir şekilde düzenlemiş olmasıydı.
(Devamı Yarın)
ALİ BİN ABBAS
(Dûndan Devam)
Ali Bin Abbas Yunan tıbbını inceleyip, Yunanlı meşhur doktorları “Hipokrat (M.ö. 460 – 377) Galen (M.Ö. 131 – 201) ve Oribasios (325 – 403)” tenkit ederek birçok yanlışlarını tespit etmiştir. Meşhur eseri Sultanî Kitab’ı yazmasının en önemli sebebi bundandır.
Batı’da “Sultanî Kitab” 1493 yılında Nurberk’li iki doktorun akrabalık kuracak kadar birbirine yaklaşmalarına sebep olmuştur.
Hieronymus Holzschuher, Padua üniversitesi’ne devam etmekte olan bir gençtir. Venedik’te Piza’lı Stephan tarafından Latince’ye çevrilip bastırılan “Sultanî Kitab”ı satın almış. Genç sanki hazine bulmuş gibi seviniyor Nürnberg’in şehir doktoru Hieronymus Münzer ise kitap kolleksiyonuna düşkün birisiymiş Genç Holzschuher’in “Kitâb-ûl Meliki = “Sultanî Kitab”a sahip olduğunu öğrenince ona hayran oluyor ve şunları ifade ediyor. “Bu değerli kitabı temin, böylece zakâ ve alakasını ispat eden genç Holzschuher’e karşı fazlaca hayran oldum ve sevgili biricik kızım Dorothea’yı zengin bir cihazla birlikte ona verdim.”
Kitaâb-ül Meliki 1294 yılında Kahire’de basıldı. Latince’yle birlikte Fransızca ve Almanca’ya çevrildi. Eserin bir nüshası mevcut olup o Berlin Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
Sultanî Kitab Bergama kadısı tarafından Türkçe’ye çevrilmiş; 2 cilt olan bu tercüme bu gün Bursa Ulu Camii Kütüphanesi 2 numarada kayıtlıdır
TRİGONOMETRİNİN MUCİDİ BATTANİ’NİN ESERLERİ
– Kitâbû Mârifet-il Bürûc fi mabeyne erbe-il felek. (On iki burcun gök küresinin dörtte birindeki doğuş yerlerinin bilinmesi.) Yıldızların doğuş yerlerinin katalogudur. Böyle bir cetveli ilim dünyasına kazandıran BATTANİ olmuştur.
– Risâletûn fî tahkik-i akdâr-il ittisâlât: (Yıldızların yanyana gelme ölçümlerinin araştırılması hakkındaki kitab)
– Şerh-ul Makâlât-il erbaı li- Batlamyus: (Batlamyus’un “Dört kitap” adlı eserinin açıklaması) BATTANİ, Batlamyus’un (Yunan astronomu) birçok yanlışlarını düzeltti. Ay ve bazı gezegenlerin yörüngelerinin hesaplanmasında bir kısım düzeltmeler yapmıştır.
– Ez-Ziyc; BATTANİ’nin günümüze kadar gelebilen tek Astronomi ile ilgili kitabıdır. Eser rasatlardan elde ettiği neticeleri de içine almaktadır. Kral X. Alfonso (1284) tarafından Arapçadan İspanyolca’ya, 12. yüzyılda Tivolili Plato Tiburtinus tarafından Latinceye tercüme edilmiştir. Eser Kopernik (1473-1543), Fransız Laplace (1749-1827)’in incelemelerine ışık tutmuştur.
***
KUR’AN-I KERİM’DEN BİR KIYAMET SAHNESİ
“Güneş katlanıp dürüldüğünde, yıldızlar kararıp döküldüğünde, dağlar sallanıp yürütüldüğünde, gebe develer sahverildiğinde, vahşi hayvanlar toplanıp, birarada kaldığında, denizler kaynatıldığında, ruhlar (bedenlerle) birleştirildiğinde, diri diri gömülen kızlara “Suçunuz neydi, hangi günah sebebiyle öldürüldünüz?” diye sorulduğunda, defterler getirilip açıldığında, her kişi neler yapıp getirdiğini anlar.” (TekfirSûresi: 1-14)
CEBİR’İN İLK ALİMİ
İlk cebir kitabını yazan ve Batı’ya cebiri öğreten Ebu Abdullah Muhammed bin Musa el-Harizmi, büyük bir Müslüman Türk matematik bilginidir.
Hazar denizinin doğusundaki Harizm’de (Hîve’de), 780 yılında doğmuştur. Halife Me’mun (786 813) devrinde yaşayıp, 850 yıllarında Bağdat’ta vefat etmiştir.
Matematik, astronomi, ve coğrafya ilmi alanlarındaki hizmetlerle çağını aşmış Hârizmî için ünlü şarkiyatçı Gandz; “Harizmi cebir ilminde Öklid’den (Euclides M.Ö. 3. yüzyıl) bin yıl ileridir” der. Gerolama Cardano (1501 1576) ise onu dünyanın en büyük 12 dahisi arasında sayar.
Mezopotamya menşeli olan “Cebir” kelimesi Harizmî’n “El-Cebr ve’l Mukabele” adlı eseriyle dünyaya yayılmış ve batı dillerine tercüme edilirken kelime hiç değiştirilmemiştir. Fransızca’ya Al gebre (cebir) ve İngilizceye Al gebra şeklinde geçmiştir.
Hârizmi’n, matematikde en büyük hizmetlerinden birisi de eserlerinde hem “sıfırı” hem de diğer rakamları kullanmasıdır. Avrupa ise bu rakamları müslümanlardan 350 sene sonra (13. yüzyılın ortalarında) alarak kullanmışlardır. Bir İtalyan bilgini olan Fibonacci 1202 yılında kaleme aldığı bir eserinde, Batı’da İslam rakamlarını ilk defa kullanma şerefine nail olmuştur.
Hârizmî, Halife Me’mun’un isteği üzerine 69 âlimle işbirliği yaparak İslam dünyasında ilk defa yer ve gök küresi haritalarını yaptı.
(Devamı yarın)
CEBİR’İN İLK ALİMİ
(Dünden devam)
Hârizmî dâhî bir bilgin olarak doğulu ve batılı bilginlere rehberlik ve hocalık etmiş, eserleri temel ve kaynak eserler olarak kullanılmıştır.
Eserleri: 1-El Cebr ve’l Mukabele: Dünyada cebir hakkında ilk yazılan eser. 13. yüzyıla kadar Avrupa üniversitelerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Eserin el yazma asıl ve tek nüshası Oxford’da Bodliana kütüphanesinde diğer bir nüshası da Paris’te Bibliothque National de bulunmaktadır. 2- Kitâb’ül Muhtasar Fil Hisabi’l Hindî: (Hesap sanatına dair): Eserin Arapça olan asıl nüshası bulunamamıştır. Latince tercümesi Cambridge üniversitesi kütüphanesindedir Viyana Saray kütüphanesinde en eski el yazması, yine Latince nüshası Salen Manastırında ve Heidelberg kütaphanesinde bulunmaktadır. 3- El-Mesâhât (Yer ve yüzölçümleri) 4-Ziyc-i Hârizmî (Yıldızlar kataloğu), 5- Kitâb’ül Amel bi’l Usturlab; (Zamanı ölçmede kullanılan Usturlab hakkındadır.) 6- Kitab’üs Süret-il Arz = Enlem Boylam, (Coğrafya ilmiyle ilgili eseri.)
Harizmi, bu eserleri ile doğu ve batıda meşhur bir matematikçi, aynı zamanda Astronom ve coğrafyacı olarak daima anılmıştır.
***
HİKMET
Eb’ül-Kasım el-Hakim’e “Kalb-i Selim’den sorulduğunda: Onun üç alâmeti vardır
Hiç konseye eziyet etmemek,
Hiçbir kimseden incinmemek,
Bir kimseye iyilik yaptığında mükâfat beklememek, buyurdular.
HAVADA UÇAN İLK TÜRK
İlk önce Okmeydanı’nda, kısa mesafeli deneme uçuşlarını başarıyla tamamlayan, Hezarfen Ahmed Çelebi, büyük uçuşunu 1636 yılında yapmıştır.
Sultan IV. Murad, sadrazam ve vezirleriyle birlikte, Sarayburnu’ndaki incili köşkten, halkta mahşeri bir kalabalık halinde, deniz kıyısından şahid olduğu bu uçuş, Hezarfen Ahmed Çelebi’nin, “Bismillah” deyip, Galata Kulesi’nden kendini boşluğa atmasıyla başlamıştır. Vücuduna bağlı kanatlar ve lodos rüzgârının da yardımı ile İstanbul Boğazı üzerinden süzülürek, Üsküdar’daki Doğancılar’a inmeyi başarmıştır.
Hezarfen Ahmed Çelebi, uçma tasarısını ilk gerçekleştiren bir bilgin olarak, havacılık tarihinde yerini alırken, planörcülüğün de öncülüğünü yapmış oluyordu.
Avrupalıların uçmak için, kendi hayatlarını ortaya koyamadıktan bir devrede, bu uçuşu yapmak, her şeyden önce bir cesaret işiydi. Hezarfen Ahmed Çelebi, ilme dayanan bu cesareti teoriden pratiğe koymuştur.
Batılı kaynaklar arasında, “Cook’un Havacılık”, “Wilkins’in = Yeni Bir Dünya Buluşu” adlı eserinde dünyada ilk uçuşu gerçekleştirenlerin Osmanlılar olduğundan bahsetmektedir.
***
HADİS-İ ŞERİF
“Ölünün kemiğini kırmak, onu diri iken kırmak gibidir.”
(Selamet Yolları, Cilt 3, Sh.. 304)
ÇOCUK HEKİMLERİNİN BABASI RAZİ
Horasan’ın Rey şehrinde doğduğu için Razi adı ile anılan Ebu Bekir Muhammed bin Zekeriya İslâm tıbbının ilk ve en önemli kişilerindendir. Razi çocuk hekimliği konusuna ilk ilgi duyan hekimlerdendir. Batı dünyasında “Paractice Puerorum” adı ile bilinen çocuk hastalıkları kitapçığı, bu gün için bilinen ilk toplu çocuk hekimliği kitabıdır. Bu nedenle Razi’ye çocuk hekimlerinin Babası diyenler vardır. Diğer kitaplarında da çocuk hekimliği konusuna yer vermiştir.
Al-Havi’de bebek ve çocuk bakımı ile ilgili bölümler vardır. Osteomyelitli diğer kemik Şisliklerinden ayırdeden, spina bfida’yı ilk tanımlayan hekimdir. Gene bu kitabın bebeklerde havale ve dişlerin güç çıkması konularındaki görüşlerini belirtmiştir.
Kitabûl Mansuri’de doğum öncesi bakım ile yenidoğan bebeğin bakımı ve hastalıklarının tedavisi ile ilgili bir bölüm vardır.
Kızamık ve Çiçek üzerine adlı makalesinde bu iki hastalığın ayına teşhisini yapmaya çalışmıştır.
İLGİNÇ YÖNLERİ:
“Bir kantar ilim, bir okka edebe muhtaçtır.” sözü günümüze kadar gelmiştir. Hayvanlar üzerinde deneyler yapmıştır. Ateşin bir hastalık olmadığını, vücudun hastalığı atmaya çalışması sonucu olduğunu, safra yollarının tıkanmasının sarılığa yol açacağını tesbit eden, baharda güller kokmaya başladığı sırada ortaya çıkan bahar nezlesini ilk tanımlayan, hayvan barsaklarını ameliyatlarda ilk kullanan hekimdir.
(Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi Ocak 1982 Ek sayı)
CAFER-İ SADIK (R.A.)
İlmi, zühtü ve takvâsı yüksekti. Hakikât ehli idi. Tabiîn ve ondan sonrakiler arasında 7 meşhur Fakihten biri idi.
Zamanının bilcümle müsbet ilimlerine vâkıf, hakikaten FİZİK – KİMYA ve bunların tatbikatı olan FEN kollarında yekta idi. Yetiştirdiği talebeler CEBİR ve KİMYA ilimlerinde keşifler yapmışlar, bunların ilmini kurmuşlardır.
Maddeye vukufu ve ona tasarrufu ve müsbet ilim kanunlarına muvafık hareketi kemâl halinde idi. Herkesin akıl ve ilim hocası idi.
Mezhep imâmı, İMAM-I AZAM onun terbiyesinde yetişmişti.
Bir gün Hazret-i Cafer, İmâm-ı Azam’a sormuş:
Akıl nedir? Nûman cevaben:
Hayır ile Şerri temyiz eden melekedir, der. Hz. Cafer Sadık:
Onu atlar bile temyiz eder. Sahibi, atın yanına gelirken, ata ot mu getiriyo, yoksa kırbaç mı vuracak bilir.
Nûman bunu duyunca, şaşırır kalır. Bunun üzerine Câfer-i Sâdık:
– Akıl, iki mühim hayır zuhur ettiği zaman hangisinin daha hayırlı olduğunu temyiz eden melekedir, buyurur.
Hazret-i Câfer-i Sadık’ın, takva, fikir, his ve ahlakta ki sebatı, ona Sadık lakabını vermiştir, İslâm’ın eşya ve hadiselere hakim olma devresinde ve cemiyete istikamet vermekte, Hakk’ı ve Hakikat’ı telkinde mürşid-i kamildi. (M.Hâni, Adab Sh.: 46)
***
HADİS-İ ŞERÎF
“Hakikat de mücahid (gerçek mücahid) Nefs-i emmaresi (kötülüğü emreden nefs) ile mücadele eden kimsedir.” (Menâvi)
MİKROBU İLK OLARAK BULAN İSLÂM ALİMİ
Günümüzde mikrobun kâşifi olarak bilinen Lois PASTEUR’den 400 yıl önce FATİH SULTAN MEHMED HAN’ın hocası AKŞEMSEDDİN Hazretleri dünyada ilk olarak mikrobu keşfeden İslâm Alimidir.
Doğum yeri Amasya-Osmancık olup yaşadığı yıllar (1389 -1458 ) arasıdır.
***
Hz. Muhammed (s.a.v)’in “Her derdin devası vardır” hadisi şerifine tabi olan AKŞEMSEDDİN Hz.leri dinî ve tıbbî ilimlerde inceden inceye araştırmalar yapıp “Maddet-ül Hayat” adlı tıp kitabında belirttiği şu neticeye varmıştır. “Hastalıkların insanlarda teker teker ortaya çıktığını sanmak hatalıdır. Hastalık insandan insana gözle görülmeyecek kadar küçük lakin canlı tohumlar (mikroplar) vasıtasıyla geçer.”
AKŞEMSEDDİN Hazretleri bedeni hastalıkların olduğu kadar ruhi hastalıkların da hekimi idi. Ona “Tabib-i ERVAH” Ruhların doktoru derlerdi
AKŞEMSEDDİN Hz.leri Hacı Bayram Velinin müridi olup kendisine Fatih Sultan Mehmet Han tarafından İstanbul’un manevi fatihi unvanı verilmiştir.
Birçok kerametleri olan AKŞEMSEDDİN Hz leri Mihmandarı Resulullah (s.a.v) Ebu Eyyüb El Ensari’nin yerini de keşfetmiştir. Oraya bir türbe ve cami yaptırmıştır. Bugün Eyüp Camii adıyla anılır.
(Risâlet-i Şerh-i Hacı Bayram Veli)
CEZERÎ (1136 -1206)
İlim tarihine sibernetiğin kurucusu, (haberleşme, kontrol denge kurma ve ayarlama ilmi) ilk robotu yapan ve bilgisayarın babası olarak kaydolan Ebû’l İz İbnî İsmail İbni Rezzâz el-CEZERÎ’dir, müslüman bir Türk âlimidir. Artuklu Türklerinden olup 1136-1206 yıllarında Diyarbakır’da yaşamıştır. Artukoğulları sarayında, Nureddin Muhammed, Kutbeddin Sökmen, Nasîruddin Mahmûd’un hükümdar olduğu yıllarda 32 yıl Reis-ûl Âmel (Başmühendis) olarak görev yapmıştır.
***
Günümüzde bilgisayarın babası olarak İngiliz matematikçisi Charles Babbage (1792 -l871) bilinirken, Ebû’l İz EL-CEZERÎ ondan altı asır önce aynı sisteme dayalı makinalar, otomatik aletler imal edip çalıştırmış, insanlarda ve gerekse makinalarda bilgi alışverişi, kontrol ve denge durumunu inceleyerek bu sistemi geliştirmiştir. Bu ilmin gelişmesi ile elektronik ve otomasyon denilen sistemleri ortaya koymuştur.
CEZERÎ “Herkes rızıklandığı şeyden bir başkasına vermekle mükelleftir. Allah (c.c.)’ın bana verdiğini ben de başkalarına veriyorum,” ve hiçbir kimse faydalı olacak bilgileri başkasından esirgeyemez düsturu ile büyük eseri “Kitâb’ül-Câmî Beyn-el-ilmi ve-l Ameli en-Nâfî Sınaati’l Hiyel’i” yazmıştır. Ebû İz-el CEZERÎ’yi ilim dünyasında tanıtan bu eseri 6 bölümden oluşmaktadır.
(Devamı yarın)
HADİS-İ ŞERİF
Her kim ilim tahsil için çıkarsa, o, dönünceye kadar Allah yolunda (cihadda)dır.
(Timizi)
CEZERÎ
(Dünden devam)
Bu bölümlerde sibernetik ve elektronik sistemle ilgili robotlar, 50 kadar otomatik makine, pompa, fıskıye, su terazileri, su ile çalışan saatler, mûsiki aletlerinin detaylı bir şekilde planları, kesitleri, işleyiş şekilleri yer almaktadır.
Kitâb-ûl Hiyel 1974 yılında Dortrecht ve Boston’da “Al- Jazari’s Book of knowledge of Ingenious Mechanical Devices” adıyla Donald R. Hill tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiştir. Kitabın bir nüshası 1978 yılında Londra’da Hagop Kevorkyan vakfı tarafından 16.000 sterline satılmıştır.
Ebû’l İz’in tariflediği makinalardan birkaç tanesi Alman Prof. Wiedemann tarafından yapılmış ve başarı ile işletilmiştir. Makinalar Halen Almanya’da Erlangen Üniversitesinde bulunmaktadır.
Ahmed El-Hasan eseri arapça olarak aynen yayınlamıştır. Maalesef kendi ilim adamımızın bu kıymetli eseri henüz Türçe’ye çevrilmemiştir. Yalnız ülkemizde İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü CEZERÎ’nin kitabındaki şekillerin aslına sadık kalarak tavus kuşlu su saatini yapmayı gerçekleştirmiştir.
Eserin orjinali günümüzde mevcut değildir. Fakat 5 tanesi Türkiye’de olmak üzere dünyada bilinen 15 kopyası vardır. Eserin nüshalanndan birisi Topkapı Müzesi, 3. Ahmed Kütüphanesinde 3472 numarada kayıtlıdır. Türkiye’dekilerin 4’ü Topkapı, biri de Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir.
KAN DOLAŞIMININ KEŞFİ
Tıp ilmi tarihinde en önemli buluşlardan biri kan dolaşımının keşfidir. Bu keşfin önemli olduğu kadar sahip çıkanı da çok olmuştur. Kan dolaşımının William Harvey tarafından bulunduğu fikrinin yanında, kılcal borucukların-damarların da batılılar tarafından keşfedildiği bizdeki tercüme kitap ve makalelerde de mevcuttur.
Halbuki büyük İslâm Türk Âlimi İbni Sina “Kanun”unda aynen; «..Kilus (Cyhme) arpa suyuna benzer koyuca bir sıvıdır. Onun ince ve hafif kısımları mide ve barsaktan emilir. Emilim ince barsaktaki mesentezium venâlarından olur. Keylus buradan v.portae dalları ile karaciğer içine kıl gibi ince damarlar; kopillerle yayılır ve sonra onlar ile anastomoz yaparak karciğerin dışbükey yüzünden çıkan kılcal damarların dalları ile birleşir. Bu anastomoz yapan damarlar o kadar incedir ki, kan bunlardan geçebilmek için çevresinden vücuda alınan suyu massedir. Bu suyun pek az miktarı doğruca, işe yarar büyük çoğunluğu ise gerekli besin maddelerinin bu kılcıl damarcıklardan geçirilip kullanılması için kullanılır.» diye yazmıştır.
Kan dolaşımının keşfi meselesi üzerinde değişik ilim adamlan fikirlerinde de kan dolaşımı keşfinin tam manâsıyla İbni Sina’nın öğrencisi sayılan İslam Âlimi İbni En Nefis (Öl: 1289. Şam) olduğu görüşünde birleşmektedirler.
(Bilim Tarihinde Keşiflerin İçyüzü Sh. 84)
İLİM HIRSIZI
Haçlı seferleri ve ondan önceki yıllarda bir çok müslüman alimlerinin eserleri Avrupa’ya götürülerek kendi adlarına tercüme etmişler. Böylece müslüman alimlerinin çeşitli ilim dallarında yapmış olduğu keşif ve icatları sahiplenerek ilim hırsızlığı yapmışlardır.
***
***
Piza’lı Setpehon ilk haçlı seferlerinde Antakya’ya uğramış. Orada Müslüman alim Ali bin Abbas (?-994)’ın “Kitab-ül Meliki” eserini ele geçirmiş, onu latinceye çevirerek hıristiyan dünyasına kazandırmak istemiş. Tercümeden sonra gördü ki Konstantin’in meşhur Liber Pantegni’nin orjinal eser değil «Kitab-ül Meliki» nden kopya olduğu anlaşılmıştır. Halbuki Stephan eserlerinden dolayı Konstantin’i üstad edinmiş Onu hürmet ve minnetle anardı. Onun bir sahtekar olduğunu öğrenmiş, içindeki insaf ve gerçeği araştırma duygusu bu sahtekarlığı su yüzüne çıkardı ve dünyaya ilân etti.
DÜNYA’NIN DÖNÜŞÜNÜ İLK DEFA İSPAT EDEN MÜSLÜMAN TÜRK DAHİSİ
15, 16 ve 17. yüzyılın Avrupa’sına bakarsak koyu bir cehaletin içinde olduğunu görürüz. Polanya’lı Astronom Copernicus (1473-1543) dünyanın hem kendi, hem de güneş etrafında döndüğünü kesinlikle bildiği halde kilise’de korkup bunu açıklamamıştır. Bu husustaki kitabı 70 yaşında öldükten sonra yayınlanmıştır. 16. yüzyıla kadar Kilise’nin yasak kitaplar listesinde idi.
Yine büyük İtalyan bilgini Galile de Copernicus’u tasdik eder mahiyette yazdığı eserinden dolayı Engizisyon Mahkemesi’ne verildi. Ölünceye kadar bir eve kapatılan Galile öldüğü zaman o devirde Avrupa’da dünyanın döndüğünü söylemek dinsizlik sayıldığından Hıristiyan mezarlığına gömülmemiştir.
Bu konuda İtalyan filozofu Bruno da Copernicus nazariyesini desteklediğinden dolayı Engizisyon Mahkemesi tarafından yakılarak ölüme mahkum edilmiştir.
İslam dünyasında ise Copernicus’dan tam 500 sene önce Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-BEYRUNİ, dünyanın yuvarlak olduğunu, hem kendi, hem de güneşin etrafında döndüğünü ispat edip açıkça söylemiştir. BEYRUNİ 973’de Kaş’da dünyaya gelmiş, 120’yi aşkın eser bırakarak 1051’de Gazne’de vefat etmiştir. BEYRUNİ aynı zamanda JEODEZİ (mesaha = Yer ölçümü) ilminin de kurucusudur. Dünyanın çapını ölçmeye muvaffak olmuştur.
(Devamı yarın)
DÜNYANIN DÖNÜŞÜNÜ
(Dünden devam)
UNESCO’nun 25 dilde çıkardığı Courier Dergisi, Haziran 1974 sayısını BEYRUNİ’ye ayırmıştır. Fotoğrafını koyduğu kapakta şunlar yazılmıştır; 1000 yıl önce Orta Asya’da yaşayan evrensel dehâ BEYRUNİ, astronom, tarihçi, botanikçi, eczacılık uzmanı, jeolog, şair, mütefekkir, matematikçi, coğrafyacı ve hümanisttir.
Milletlerarası bir değere sahip olan Türk bilgini BEYRUNİ’nin 1000. doğum yıldönümünde Türkiye, Suudi Arabistan, Pakistan, Afganistan, İran, Rusya, Libya; adına pullar pastırıp, çeşitli sempozyum ve kongreler düzenlemişlerdir.
Günümüze kadar gelen eserlerinin sayısı 20 kadardır.
Al-Asâr’il an’il Kurun-il Hâliye (Hareketsiz yüzyıllardan kalan eserler) Süleymaniye Ayasofya bölümü no: 2927, Bayezid Devlet Kütüphanesi no: 4667, Topkapı no: 3043 ve Nuruosmaniye no: 2893 kütüphanelerinde kayıtlıdır.
El-Kanûn’ül Mes’ud: (Kronoloji, trigonometri, coğrafya jeodezi, meteoroloji ilimlerinden bahseder.) İstüanbul Veliyyeddin Efendi no: 2277 askeri müze ve Konya Yusuf Ağa Kütüphanesinde kayıtlıdır.
Kitâb-ül tahkik Mâ li’l Hind: (Hint Tarihi). İngilizce tercümesi Londra’da, yazma nüshası da İstanbul Köprülü Kütüphanesi no: 1001’de kayıtlıdır.
4- Tahdid-ü Nihâyât, il Emâkin Li Tasbhih-i Mesâfet-il Mesâkin (Jeodezi ilminden bahseder.); İstanbul Fatih Kütüphanesi no: 3386’da kayıtlıdır.
5- Kitab-üt Tefhim fi Evâili Sınaati’t Tencim (Yıldızlar ilmine giriş) = Nuruosmaniye Kütüphanesi no: 2780’de kayıtlıdır.
MÜSLÜMAN CERRAH ALİ BİN ABBAS (? – 994)
Bundan 1000 sene önce ilk defa kanser ameliyatını yapan müslüman cerrah Ali Bin Abbas’tır. Devrinde başta kanser olmak üzere en zor ameliyatları gerçekleştirip batıda Haly Abbas adıyla şöhret bulan ABBAS çok iyi bir cerrahtır. Uzun yıllar İslâm âleminde cerrahi doktor adayları Ali Bin Abbas’ın Anatomisini bilmeden cerrah olamazlardı. Cerrah adaylarına bu anatomiyi bildikten sonra aşağıdaki şekilde yazılı olan bir diploma verirlerdi.
“Allah! c.c.)’ın yardımıyla biz onu cerrahlıkta bildiği şeyleri icraya, kendi işinde başarılı ve hayırlı olmaya mezun kılmak istiyoruz. Böylece o iyileştirinceye kadar yara tedavi edebilir, kan alabilir, emorit kesebilir, diş çekebilir, sünnet yapabilir. Yalnız o, bundan sonra üstleriyle, bilgili ve tecrübeli öğretmenlerine danışmayı ihmal etmeyecektir.”
Prof. Dr. Philip K. Hitti’ye göre kılcal kan damarları fikrini ilk defa ortaya koyan Ali bin Abbas’tır.
Ali bin Abbas’ı şöhrete kavuşturan başlıca eser “Kitâb-ül Melikî = Sultanî Kitab”dır.Dr. Siğrid Hunke’nin ifadesiyle, dünya tababetine hediye edilen o zamana kadar eşine rastlanmamış bir eserdir. Batıda, Liber Regius adıyla ün bulan bu kitabın özelliği o zamana kadar ki bütün millet ve çağların tıp bilgisine işlemesi ve bunları mantıkî bir şekilde düzenlemiş olmasıydı.
(Devamı Yarın)
ALİ BİN ABBAS
(Dünden Devam)
Ali Bin Abbas Yunan tıbbını inceleyip, Yunanlı meşhur doktorları “Hipokrat (M.Ö. 460 – 377) Galen (M.Ö. 131 – 201) ve Oribasios (325 – 403)” tenkit ederek birçok yanlışlarını tespit etmiştir. Meşhur eseri Sultan-î Kitab’ı yazmasının en önemli sebebi bundandır.
Batı’da “Sultanî Kitab” 1493 yılında Nurberk’li iki doktorun akrabalık kuracak kadar birbirine yaklaşmalarına sebep olmuştur.
Hieronymus Holzschuher, Padua Üniversitesi’ne devam etmekte olan bir gençtir. Venedik’te Piza’lı Stephan tarafından Latince’ye çevrilip bastırılan “Sultanî Kitab”ı satın almış. Genç sanki hazine bulmuş gibi seviniyor. Nürnberg’in şehir doktoru Hieronymus Münzer ise kitap kolleksiyonuna düşkün birisiymiş. Genç Holzschuher’in “Kitâb-ûl Melîkî = “Sultanî Kitab”a sahip olduğunu öğrenince ona hayran oluyor ve şunları ifade ediyor. “Bu değerli kitabı temin, böylece zekâ ve alakasını ispat eden genç Holzschuher’e karşı fazlaca hayran oldum ve sevgili biricik kızım Dorothea’yı zengin bir cihazla birlikte ona verdim.”
Kitaâb-ül Meliki 1294 yılında Kahire’de basıldı. Latince’yle birlikte Fransızca ve Almanca’ya çevrildi. Eserin bir nüshası mevcut olup o Berlin Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
Sultanî Kitab Bergama kadısı tarafından Türkçe’ye çevrilmiş; 2 cilt olan bu tercüme bu gün Bursa Ulu Camii Kütüphanesi 2 numarada kayıtlıdır.
NASİRÜDDİN TUSİ
1201 yılında Horasan’ın Tuş şehrinde dünyaya gelen Nasirüddin, tahsilini çağının ünlü alimlerinden İbn-i Yunus ve Muinüddin Salim’in yanında tamamladı.
Tûsî’nin coğrafya ve felsefe bilimleri yanında, asıl hizmeti matematik ve astronomide olmuştur. “Kitabu’ş Şekli’l Kutta” adlı kitabı düzlem ve küresel trigonometri ve geometrinin 200 yıl kaynağı olmuştur. Üçgenlerin çözümü için temel kuralları tesbit etmiştir. Polar üçgen kullanmak suretiyle üç açı ve üç kenarı bilinen üçgen çözümüne getirecek, geometrik transformasyon mekanizmasını düşünerek küre üzerindeki problemleri halletmiştir. Tûsi Oklidis’in 5 numaralı aksiyonunu yeterli görmemiş, üçgenin iç açıları toplamının 180° derece olduğunu ispat etmiştir.
Nasirüddin Tûsî, Meraga’da kurduğu rasathanede Astronomi ile uğraşmıştır. Endülüs, Türkistan, Şam, Tiflis, Musul ve Çin’den getirtilen astronomlardan kurulu bir heyetin başında 12 yıl çalışarak, bir dakikalık kavis ölçebilen meridyen daireleri; ekliptiğin ekvatora göre eğimini ve kutbun yüksekliğini ölçen çemberleri; ayın çapını ölçen pinülleri, iki yıldız arasındaki mesafeyi gösteren grafometreleri geliştirmiştir. Bugün elektronik aletlerle 50.2 olarak tesbit edilen yer küreye ait presesyon değerini, Tûsî 700 yıl önce 51 olarak tesbit etmiştir ki, bu sonuç onun bilim tarihindeki gerçek değerini göstermeye kâfidir.
(Bilim ve Teknik, Sy. 277 S.48-49)
YER ÇEKİMİ
İslâm Türk kültüründe “cazibe” olarak nitelendirilen yer çekiminin Newton tarafından keşfedildiği yanlış şekilde ileri sürüldüğü gibi, mesele bilinen bir elma hikayesi ile de zihinlere süslenerek sunulur. Halbuki El Kindî’den Razi’ye, Beyrunî, Hazini ve hatta Heysem’e kadar İslâm Türk âlimlerinin yer çekimiyle ilgilendiklerini, bu konuda sağlam fikirler ileri sürdüklerini görüyoruz.
El-Kindî (ölm. 873) cazibe (yer çekimi) ve dönüş kanunlarını denemiştir. “Yukarıdan Aşağıya Düşen Cisimlere Dair” eseri bu konudan bahseder. Kindî’nin eseri devrine göre çok ileri bir fikri ileri sürdüğü için, Lâtin mütercimler bunu anlayamadıklarından dolayı eser ilgilerini pek çekmemiştir.
Razî, boşlukta çekimi Newton’dan önce isbat ettiği gibi, Heysem çekim kuvvetinin mesafe ile değiştiğini bile anlatmıştır.
Bilindiği gibi Dünyanın döndüğünü ilk ileri süren, Türk İslam âlimi Beyruni’dir. İşte Beyrunî’nin, Dünyanın döndüğünü açıklayan fikrine karşılık; pek iyi, arz (dünya) dönüyorsa, onun bu dönüşünden dolayı ağaçların, taşların yerlerinden fırlamaları lâzımdır, dediklerinde Carr de Vaux “Les Penseurs de l’İslâm” isimli eserinin 2. cildinin 215-217. sayfasında Beyrunî’nin şöyle cevap verdiğini yazar; “Bu hâl, o fikrin doğruluğunu çürütmez. Çünkü her şey arzın merkezine düşüyor, demek ki o merkezde çekicilik var. İşte bu cazibe arz üzerindeki şeylerin dışan fırlamasına mani olur.” Bu durum da gösteriyor ki Beyrunî, yer çekimini Newton’dan önce keşfetmiştir.
(Bilim Tarihinde Keşiflerin İçyüzü. Kültür Bakanlığı Yayınları, Sh. 58-59)
İMAM-I AHMED İBN-İ HANBEL (R.ALEYH)
Eimme-i erbeanın dördüncüsüdür. Künyesi, “Ebu Abdillah” olup nesebi Adnana müntehi olmaktadır.
Merv’de doğmuştur veya validesi kendisine yüklü olarak Merv’den gidip Bagdad’da doğurmuştur. Babası Serhas valisidir. Bagdad’da yetişmiş, Küfe’ye, Basra’ya, Mekke-i Mükerreme’ye, Medine-i Münevvere’ye, Yemen’e, Şam’a, Elcezire’ye, Paris’e, Horasan’a, Elcibal’e gitmiş, zamanın en parlak ilim ve fazilet merkezlerini gezip dolaşmış sonra da yine Bağdad’a dönmüş, beş defa hac etmiştir.
İmam-ı Ahmed (R.A) Hazretleri, İmam-ı Safi (R.A), İmam-ı Ebû Yusuf (R.A), Süfyan İbn-i Uyeyne (R.A) gibi birçok büyük zattan hadis ve fıkır ahzetmişrir. Kendisinden de İmam-ı Buhârî (R.A) İmam-ı Müslim (R.A) Ebû Davud (R.A) gibi daha pekçok büyük zatlar rivayette bulunmuşlardır.
Ahmed İbn-i Hanbel (R.A) Hazretleri, bir milyon hadis hıfzetmiş bunlardan seçtiği otuzbin hadisle Kitabü’l-Müsned’ini vücuda getirmiştir. Bundan dolayı o, yüksek bir muhaddistir. Aynı zamanda büyük bir müfessir oldukları için kendisine “Üstazü’l-müfessirîn”‘ denilir.
Fıkhî hükümlerine azimet tarikini iltizam etmiştir. İçtihatları Kitabullah’a, sahih merfû hadislere, Ashâb-ı Kirâm’ın kavillerine müstenit bulunmuştur. Sahabe-i Kirâm’ın akvâlini rey ve kıyasa tercih ederdi.
İmam-ı Şafi (R.A) Hazretleri O’nun için buyuruyorlar ki: “Ben Bağdad’dan çıktım, orada Ahmed İbni Hanbel’den daha fazıl, daha âlim, daha fakih bir halef bırakmadım.” Takip ettikleri zühd ve takva yolundan ayrılmamışlardır, “insana az mal yetişir, çok mal yetişmez” derlerdi. Yüksek bir seciyeye mâlik bir hayatları vardı. Fakirane yaşamayı bir ni’met saymışlardır.
(Ömer Nasuhî Bilmen, Istılahat-ı Fıkhıyye Kamusu, Cilt: 1)
SELÇUKLULARDA İLİM VE MEDENİYET
Selçuklulardan ve onlardan doğan devletlerin medeniyet tarihinde en büyük hizmetleri, şüphesiz Tuğrul Bey’den itibaren İslam dünyasının her tarafına cami, medrese, kütüphane, tıp mektebi, hastahane, imaret, zaviye ve kervansaraylar ile doldurmaları, bu müesseselere büyük vakıflar yapmalan idi. Filhakika, bir.ilim ocağı olarak, medreselerin devlet ile teşkilâtlanması, tahsilin vakıf suretiyle meccani olması ve İslâm dünyasına yayılması Selçuklular’ın eseridir.
Medreselerde İslâmî ilimler yanında riyaziye, hey’et, tıp ve felsefe gibi aklî ilimlerin okutulması mahallin kültür durumuna ve ilim adamlarının ihtisas ve mevcudiyetine bağlı bulunuyordu. Büyük merkezlerde ve nizamiyelerde umumiyetle müsbet ilimlerde programlarda yer alıyordu. Bağdad’da 1324’te açılan Mustansiriyye medresesinde İslâmî ilimlerden başka tıp, riyaziye ve heyet tedrisatı da yapılıyor; gök biçiminde altın taşlar ve bilyeler ile güneşin hareketli tetkik ediliyordu. Umumiyetle cami, medrese ve kütüphaneler bir arada yapılıyor; kitapçı çarşıları yâni, sahhâflar, kâğıt, kalem ve mürekkep satan dükkânlar da bunlara bitişik ulu camiler etrafında şehirlerin ve kültürün de merkezlerini teşkil ediyorlardı. Esasen Ortaçağ şehirleri cami, medrese, kütüphane, hamam, imaret gibi külliyeler ile başlıyor, çarşı ve mahalleler bu külliyeler etrafında bulunuyordu ki Türk-İslâm medeniyeti bu ana hususiyeti ile mümtaz idi.
CEBİR’İN İLK ALİMİ
İlk cebir kitabını yazan ve Batı’ya cebiri öğreten Ebu Abdullah Muhammed bin Musa el-Harizmi, büyük bir Müslüman Türk matematik bilginidir.
Hazar denizinin doğusundaki Harizm’de (Hîve’de), 780 yılında doğmuştur. Halife Me’mun (786 – 813) devrinde yaşayıp, 850 yıllarında Bağdat’ta vefat etmiştir.
Matematik, astronomi, ve coğrafya ilmi alanlarındaki hizmetlerle çağını aşmış, Hârizmî için ünlü şarkiyatçı Gandz; “Harizmi cebir ilminde Oklind’den (Euclides M.Ö. 3. yüzyıl) bin yıl ileridir” der. Gerolama Cardano (1501-1576) ise onu dünyanın en büyük 12 dahisi arasında sayar.
Mezopotamya menşeli olan “Cebir” kelimesi Harizmî’nın ‘El-Cebr ve’l Mukabele” adlı eseriyle dünyaya yayılmış ve batı dillerine tercüme edilirken kelime hiç değiştirilmemiştir. Fransızca’ya Al gebre (cebir) ve İngilizce’ye Al gebra şeklinde geçmiştir.
Hârizmi’nin, matematikde en büyük hizmetlerinden birisi de eserlerinde hem “sıfırı” hem de diğer rakamları kullanmasıdır. Avrupa ise bu rakamları müslümanlardan (350 sene sonra 13. yüzyılın ortalarında) alarak kullanmışlardır. Bir İtalyan bilgini olan Fibonacci 1202 yılında kaleme aldığı bir eserinde, Batı’da İslam rakamlarını ilk defa kullanma şerefine nail olmuştur.
Hârizmî, Halife Me’mun’un isteği üzerine 69 âlimle işbirliği yaparak İslam dünyasında ilk defa yer ve gökküresi haritalarını yaptı.
(Devamı yann)
CEBİR’İN İLK ALİMİ
(Dünden devam)
Hârizmî dahî bir bilgin olarak doğulu ve batılı bilginlere rehberlik ve hocalık etmiş, eserleri temel ve kaynak eserler olarak kullanılmıştır.
Eserleri:
1-El Cebr ve’l Mukabele: Dünyada cebir hakkında ilk yazılan eser. 13. yüzyıla kadar Avrupa Üniversitelerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Eserin el yazma asıl ve tek nüshası Oxford’da Bodliana kütüphanesinde diğer bir nüshası da Paris’te Bibliothque National de bulunmaktadır.
2- Kitâb’ül Muhtasar Fi’l Hisa-bi’l Hindî: (Hesap sanatına dair): Eserin Arapça olan asıl nüshası bulunamamıştır. Latince tercümesi Cambridge üniversitesi kütüphanesindedir. Viyana Saray kütaphanesinde en eski el yazması, yine Latince nüshası Salen Manastırında ve Heidelberg kütaphanesinde bulunmaktadır.
3- El-Mesâhât (Yer ve yüzölçümleri)
4-Ziyc-i Hârizmî (Yıldızlar katalogu),
5- Kitâb’ül Amel bi’l Usturlab; (Zamanı ölçmede kullanılan Usturlab hakkındadır.)
6- Kitab’üs Süret-il Arz = Enlem Boylam, (Coğrafya ilmiyle ilgili eseri.)
Harizmi, bu eserleri ile doğu ve batıda meşhur bir matematikçi, aynı zamanda Astronom ve coğrafyacı olarak daima anılmıştır.
***
HİKMET
Eb’ül-Kasım el-Hakim’e “Kalb-i Selim”den sorulduğunda: Onun üç alâmeti vardır:
Hiç kimseye eziyet etmemek,
Hiç bir kimseden incimemek,
Bir kimseye iyilik yaptığında mükâfat beklememek, buyurdular.
Pasteur’dan 400 sene önce mikrobu bulan İslam alimi.
Osmancık (1389-1459)
Asıl adı, Şeyh Mehmed Şemseddin Bin Hamza’dır. Göynüklü olarak şöhret buldu. Şeyh Şehabhiddin Sühreverdi soyundan gelmektedir.
İlk öğrenimini Amasya’da yaptı. Daha sonra Şam’da ilim tahsil etti. Kendini tamamen ilme verdi. Son derece zeki ve kabiliyetliydi. Kendini yetiştirdi. Osmancık medresesine müderris (profesör) oldu. Bir çok talebe yetiştirdi. Büyük bir hürmet ve itibar gördü.
Bu arada içini bir merak sardı, tasavvufa yöneldi. Hacı Bayram Veli’ye talebe olmak üzere Ankara’ya gitti. Onun çarşı pazarda dolaştığını, küçük işlerle meşgul olduğunu görerek talebe olmaktan vaz geçti. Daha sonra Halep’e yöneldi. Orada yaşamakta olan Şeyh Zeyniddin adındaki ünlü veliye intisap edecekti. Fakat o gece gördüğü bir rüya üzerine Ankara’ya geri döndü ve Hacı Bayram Veli’ye mürîd oldu.
Akşemseddin bilhassa bulaşıcı hastalıklarda ilgilendi. Çünkü o zamanlarda salgın hastalık binlerce kişinin ölümüne sebep oluyordu. “Maddetül Hayat” adlı tıp kitabında belirttiği şu neticeye vardı.
“Hastalıkların insanlarda teker teker ortaya çıktığını sanmak hatalıdır. Hastalık insanlardan insana bulaşmak suretiyle geçer. Bu bulaşma gözle görülemeyecek kadar küçük, lakin canlı tohumlar vasıtasıyla olur.”
BİLGİSAYARIN BABASI 8 ASIR ÖNCE OTOMATİK SİSTEMİN KURUCUSU CEZERİ (1136-1206)
1205-1206 yıllarıydı. Artuklu Türkleri’nin Diyarbakır’da hüküm sürdüğü yıllarda bir Türk bilgini çıktı. Herkesi hayretlere bırakan mekanik makinalar yaptı. Kendi kendine öten tavus kuşları, otomatik saatler robot filler… buluşlarından bir kaçıydı. Kendisinden 6-8 asır sonra yapılacak bazı mekanik araçlara buluşlarıyla öncülük ediyordu.
Bu büyük başarıların sahibi, 32 yıl Artukoğulları sarayında mühendislik yapan Ebû’l İz el Cezerî’dir. O günümüze kadar gelebilen harika buluşlarını içine alan eserini Artukoğulları Türkleri’nden Diyarbakır hükümdarı Ebûl Feth Mahmûd b. Mehmed b. Karaaslan’a takdim etti. Eserini takdim edişinin sebebi şuydu.
Cezerî, o zamana kadar görülmemiş bir robot yapmıştı. Robot otomatik olarak hareket ediyor, kendi kendine bazı işler yapıyordu. Bunu hükümdara gösterdi, hükümdar hayretten hayrete düştü, dikkat ve titizlikle inceledi ve takdirlerini belirtti:
“Dünya’da eşi bulunmayan bir şey yaptın. Bu emeğin boşa gitmeyecektir. Bana bütün yaptıklarını gösteren ve içine alan bir kitap yaz” dedi.
Cezerî dünya tarihinde sibernetiğin ilk kurucusu olan ilk ilim adamıdır. Bilindiği gibi sibernetik, haberleşme, kontrol, denge kurma ve ayarlama ilmidir. Bu ilim gerek insanlarda ve gerekse makinalarda karşılıklı bilgi alışverişi, kontrol ve denge durumunu incelemekte ve bu sistemi geliştirmeye çalışmaktadır. Bu ilmin gelişmesiyle bugün elektronik beyinler ve otomasyon denilen sistemler ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı Cezerî’yi elektronik beyinin babası olarak tarif edebiliriz.
(Müslüman ilim Öncüleri Ansiklopedisi S. 75)
Med-Cezîr (Gel-Git) Olayını İLK DEFA KEŞFEDEN BİLGİN:
EBÛ MA’ŞER (785-886)
Asıl adı Cafer b. Muhammed el-Belhi’dir. 785’e doğru Horasan’ın Belh şehrinde doğdu. İslam dünyasının sayılı astronomlarındandır. Avrupalılar ona Albumasar derler.
Ebû Malşer İran Tarihi, Horasan’da konuşulan yerli diller ve Hint kültürü üzerinde araştırmalar yaptı. Hadis alanında da tanındı.
Bağdat’da bulunduğu sıralarda kendini tamamen ilme verdi. 47 yaşından sonra astronomiye eğildi. Devrinin en büyük astronomları arasına girdi. O kadar ki, devrin halifesi el-Muvaffak Billah’ın yakınlarından oldu. Astronomiyle ilgili çalışmalarında hocası Sened bin Ali’nin eserlerinden oldukça faydalandı.
Ebû Ma’şer’i ilim dünyasına tanıtan keşfi med ve cezir (gel-git) olayları hususundaki açıklamalarıdır. Bu konudaki ilk ilmi çalışmalar ona aittir. İlim tarihi araştırıcılarından olan Prof. Dr. Philip K. Hitti’nin belirttiğine göre o gel-git olayının prensip ve kanunlarını Avrupa’ya öğreten, bu konudaki teoriyi ilk defa ortaya atan kişidir. Halbuki Avrupa’da bu ancak 17. yüzyılda İsaac Newton’un yerçekimiyle ilgili kanununu ortaya atmasından sonra açıklık kazanabilmiştir.
(Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi s.: 96)
Hem Hükümdar Hem De Çağının En Büyük Astronomu ULUĞ BEY (1394 – 1449)
1394’te Güney Azerbaycan’ın Sultaniye şehrinde doğdu. 1449’da Semerkant’ta vefat etti. Asıl adı Mehmed Taragay’dır. Meşhur Aksak Timur’un torunudur. Babası ise M. Şahruh Mirza’dır.
Bugün bile medenî dünyada adından söz ettiren Uluğ Bey, zamanına kadar, dünya ilim tarihinin yetiştirdiği en büyük astronomdur (gök bilimcisi). İlim dünyası ona “15. yüzyılın astronomu” demektir.
Gıyasüddin Cemşid, Uluğ Bey hakkında şunları söyler: “Hükümdarların en büyüğü, en âdili, en merhametlisi, en alimi, milletlerin sahibi, Arap ve Acem hükümdarlarının efendisi, Doğu ve Batının hükümdarı…” Bu sözler Uluğ Bey’in devlet adamı olduğu kadar ilim adamlığında da ne kadar büyük kişiliğe sahip olduğunu açıkça göstermektedir.
Uluğ bey 11 yaşındayken Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. Arapçayı mükemmel bir biçimde öğrendi.
1409’da hükümdar olan Uluğ Bey kendini idarecilikten çok ilme vermiştir. Zamanının en büyük bilgini olarak ün salan Uluğ Bey vaktinin çoğunu rasathanede geçirir, Güneş sistemini ve yıldızları bitmez tükenmez bir aşkla incelerdi. Onun ilme düşkünlüğünü şu sözü anlatmaya yeter. “İlmin hakim olduğu bir ülkede ilimle uğraşan bir kişi olmayı hükümdarlığa tercih ederim.”
Uluğ Bey’i dünyaya tanıtan, astronomi dalındaki bilgisi, bu konuda verdiği eserler olmuştur. Onun en ünlü eseri Semerkant’ta yaptırdığı büyük rasathanesidir. Zamanımızdan 550 sene kadar önce yapılan bu rasathanedeki çalışmalar, çağımızın astronomi çalışmalarına dahi ışık tutmaktadır.
Müslüman İlim Öncüleri Ans., s.300
ALİ BİN ABBAS
(?-994) 1000 sene önce kanser ameliyatı yapan müslüman cerrah:
Ali bin Abbas’ın adı İbni Sina, er-Razi, İbni Zuhr Ebu-l Kasım gibi müslüman doktorların adıyla birlikte anılır. Bu doktorlar asırlarca Avrupalılar’a doktorluk öğrettiler. Eserleri ellerden düşürülmedi. Ders kitabı olarak tıp fakültelerinde okutuldu.
Ali Bin Abbas, her şeyden önce iyi bir cerrahtı (operatör). Zamanına göre en zor ameliyatları başarıyla gerçekleştirdi. Ve bu konuda hâla değerini koruyan eserler verdi.
Kılcal kan damarları sistemini ilk defa Ali bin Abbas ortaya attı. Bu konuda sağlam ve tutarlı görüşler ileri sürdü.
Uzun yıllar İslam aleminde cerrahi doktor adaylarına ilk sorulan sorulardan biri, Ali bin Abbas’ın anatomisivle cerrahisi idi. Onun kitabını bilmeyen cerrah olamazdı. Bilhassa kırık çıkık tedavisi, taş, bademcik ve katarakt ameliyatı, çıbanların yarılması, tırapane etmek, bir uzvun kesilmesi onun kitabından sorulan sorulardan sadece bir kısmıydı.
Ali bin Abbas’ı şöhrete kavuşturan başlıca eseri “Kitab-ül Meliki” adlı eseri oldu. Dr. Siğrid Hunke’nin ifadesiyle “Bu kitap dünya tababetine (tıbbına) hediye edilen, o zamana kadar eşine rastlanmayan bir eserdi.” Eserin en önemli özelliği o zamana kadarki bütün millet ve çağların tıp bilgisini işlemesi, bunları mantıki bir şekilde düzenlenmiş olmasıydı. Eskiler asla böyle bir kitaba sahip olamamışlardı.
ALİ BİN İSA
İlk defa göz hastalıkları hakkında eser veren Müslüman tıp bilgini.
Ortaçağın en meşhur göz doktorlarındandır. Doğum ve ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte XI. yüzyılın ilk yarısında yaşadığı kesindir.
Hayatı hakkında fazla bilgiye sahip olmadığımız Ali bin İsa, ömrünü Bağdat’ta geçirdi. Ebü-l Ferec bin Tayyip’ten dersler aldı.
Doktor olarak çok dikkatli, ileri görüşlü ve insan düşünceliydi.
Ali bin İsa’yı Ortaçağın en meşhur göz doktoru haline getiren eseri hiç şüphesiz “Tezkiretül Kehhalin: Göz Doktorları İçin Hatırlatma” adlı kitabı olmuştur. Tıp tarihcileri, 19. yüzyılın ortalarına kadar, gözle ilgili, daha iyi bir eserin bulunmadığını kaydederler. Gerçekten bu eser gözün yapısından ve göz hastalıklarından bahseden ve en eski ve en değerli eserler arasındadır. Orjinal bir çalışma olan eser, Arapça yazılmıştır.
Gözle ilgili her hususa geniş yer verilen eserde önsözden sonra şu konulara yer verilmiştir.
. Bölüm: Göz anatomisi
. Bölüm: Gözün dış hastalıkları ve tedavileri, göz kapakları, göz yaşı bezleri, gözün tabakaları, kornea ve uvea hastalıktan ve tedavileri, katarakt ve ameliyatı.
. Bölüm: Gözün iç hastalık ve tedavileri, görme hastalığının belirtileri, miyop, hipermetrop, gece ve gündüz körlüğü, saydam tabaka, retina, görme sınırı ağ tabaka
ve iris hastalıkları, şaşılık görme hastalıkları. Burada 133 hastalığın tarifi yapılmaktadır.
İlk defa katarakt ameliyatını gerçekleştiren Müslüman doktor: AMMAR (11. Yüzyıl)
Onbirinci yüzydın en tanınmış ve orijinal göz doktorlarından biridir. Asıl adı Ebû’l Kasım Ammar bin Ali el-Mavsılî’dir. Avrupa’da “Canamusali” adıyla tanınmıştır.
Önce Irak’ta sonra da Mısır’da oturmuştur. Kitabında anlattığına göre; uzak ülkelere seyahatlarda bulunmuş, bu zaman zarfında doktorluk etmiş ve ameliyatlar yapmıştır. Bu seyahatlar bir taraftan onu Horasan’a, diğer taraftan Filistin ve Mısır’a götürmüştür.
Ammar’ı asıl üne kavuşturan keşfi kendine has bir metodla katarakt ameliyatını günümüzden bin yıl kadar önce gerçekleştirmiş olmasıdır. Ammar yumuşak cinsten kataraktlar için, içi oyulmuş bir tüp kullandı. Bu tüple kataraktı emerek çıkarmayı başardı. Ve bunu kitabında detaylarıyla anlattı.
Bu ameliyat o kadar şöhret buldu ki, bu sahada eser yazanlar onun bu konuları anlatan kitabını ya aynen aldılar, ya büyük ölçüde istifade ettiler, ya da kaynak olarak onu gösterdiler. Mesela: Onikinci yüzyılda yaşayan Gâfiki tıbla ilgili yazdığı “Mürşid” adlı eserinde Ammar’da fazlasıyla faydalanmıştır. 13. yy. sonunda yaşamış bulunan Hama’lı Selahaddin yazdığı “Nûr’ul Uyun” adlı eserinde Ammar’ın bu ameliyatla ilgili kısmını hemen hemen kelimesi kelimesine kitabına almıştır.
Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, sh. 37
Keşifleriyle Ün Salan, Asırlar Boyunca Avrupa’ya Ders Veren, Kimyager Doktor
RÂZİ (864-925)
Meşhur tabip ve kimyacı, Batı’da Rhazes, Doğu’da ise Ebûbekir er-Razi veya kısaca Râzi adıyla şöhret buldu. 864’te Rey şehrinde doğdu. İskit Türkleri’ndendir.
Küçük yaşlarında diğer kabiliyetli çağdaşlarına göre fazla göze çarpmıyordu. Fakat ilerde büyük bir insan olacağı da belliydi. O da akranları gibi filoloji ve matematik okudu. Daha çok kabiliyeti musiki sahasında gelişti. Bölgesinde musikide şöhrete kavuştuğu sırada geçimini sarraflıkla sağlıyordu. Otuz yaşına kadar böyle devam etti.
Bundan sonra Bağdat’a gitti. Kendini tıp öğrenimine verdi. Musa’nın oğulları ve Huneyn bin İshak’tan Yunan, İran, Hint ve Yeni İslâm tıbbini öğrendi.
Köklü bir ilim tahsilinden sonra Rey’e döndü Oradaki hastahanenin baştabipliğine tayin edildi Bu makama yüz kadar aday içerisinde o seçilmişti. Daha sonra halifenin özel doktoru oldu.
Talebe ve doktorlar onun çok yönlü bilgi ve tecrübelerinden faydalanmak için hastahanede kuyruklar oluştururlar, muayenelerini takip ederdi. Ders ve klinikleri, talebeleri ve talebelerinin talebeleriyle dolup taşardı. Tereddüde düşülen her vakıada ona müracaat edilirdi. Kendi buluşu ilaç hemen her zaman isabet ederdi.
İBNİ BAYTAR
Malaga’da (Endülüs) oturan İbni Baytar ailesine mensup olan İbni Baytar’ın asıl adı Ebû Muhammed Abdullah bin Ahmed Ziyaeddin İbn’ül Baytar el-Mâlikî’dir. 1190 tarihinde Malaga’da dünyaya geldi. Botanist Ebûl Abbas’tan dersler aldı. İşbiliyye (Sevilla) civarında hocasıyla birlikte incelemelerde bulundu. Birçok bitki çeşitleri topladı.
Ortaçağın en büyük botanisti ve eczacısı olan İbni Baytar, eserlerinde 1400 kadar bitkiyi tek tek inceledi. Bunlardan hangi ilaçlar yapılabileceğini tetkik etti. Bu ilaçların kimyevî yapılarını ve hastalıkları önlemedeki tesir derecelerini bir bir anlattı.
İbni Baytar’ın bir liste hâlinde sunduğu bitki ve ilaçların 300 tanesi tamamen kendi keşfiydi. O zamana kadar bilinmiyorlardı. İbni Baytar bütün bunları uzun seyahatleri sonucunda keşfetmiş, tedavide nasıl kullanılacağını anlatırken, bizzat kendi deneylerini de eklemiştir.
İbni Baytar eserlerinde sadece bitkilerden yapılan ilaçları değil, hayvan ve minarellerden yapılan ilaçları da anlatır. Bunları, o zamana kadar yaşamış olan 150 botanistin anlattıktan ilaçlarla mukayese eder.
Batılı bilginler İbni Baytar’ın eserlerinden, yüzyıllarca, kaynak kitaplar olarak faydalandılar, üniversitelerinde okuttular.
Hayatı boyunca üst üste yaptığı deneyler ve dikkatli bir ilmî çalışma sonucunda edinilen bilgilerin mahsulü olan bu ilaçları ilim dünyasına sunan İbni Baytar, hakkıyla, “Ortaçağın en büyük botanisti” ünvanını aldı.
Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, S.139
Newton’dan çok önce diferansiyel hesabını keşfeden bilgin:
SÂBİT BİN KURRA (?-901)
Sâbit b. Kurra dünyanın çapını doğru olarak hesaplayan ilk İslâm bilginlerindendir. O aynı zamanda 2 meridyen arasını da doğru olarak bulmuştur.
Dünyanın çevresini 360 meridyene bölerek ekvatorun uzunluğunu hesaplamıştır. Buna dayanarak da dünyanın yarıçapını bulmuştur. Bu ölçmeyi İskenderiye Ekolünden olan Eratoshenes’ten sonra ilmi hesaplara dayanarak ilk defa yapan Sâbit b. Kurra’dır.
Onun ve diğer Müslüman bilginlerin ortaya koyduğu ölçümler sonraki senelerde Endülüs yoluyla Avrupa’ya geçmiştir. Kristof Kolomb gibi kâşifler bunlardan faydalanarak yollarını bulmuşlardır. Dünyanın küre biçiminde olduğunu, belli boyutları bulunduğunu anlamışlardır. Böylece aynı yönde gidildiği takdirde dünyanın öbür ucunda yine aynı yere varılacağı sonucunu çıkarmışlardır.
Sabit b. Kurrâ bir ara Bağdat’ta bilginlerden kurulu bir hey’ete başkanlık etti. Burada iki engel arasındaki mesafeyi hesapladı. Bunu hesaplarken kutup yıldızından faydalandı.
Sabit b. Kurrâ, Bağdat’taki ilmî çalışmalarını son derece geniş bir fikir hürriyeti içerisinde yürütüyordu. Sadece astronomide değil, tıpta ve felsefede de ilerlemeler kaydetti. Halife Mutasım, bu başarılarından dolayı ona “Ebû-l Hasan” lâkabını verdi. Üstelik çok güzel arazi de bağışlayarak, onu yakınları arasına aldı.
Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, S.281
İLK KAĞIT FABRİKASINI 12 ASIR ÖNCE MÜSLÜMANLAR KURMUŞTUR
Vezir İbn-i Fazıl kağıdı daha ucuza maletmek ve ilmin yaygınlaşmasını sağlamak gayesiyle 794’te ilk kâğıt fabrikasını kurdu.
İslâm müelliflerini kaynak edinen Gostavele Bön, kâğıdın yeni bir medeniyet başlatacağını bildirir ve şu gerçeği söyler:
“Parşömeni ortadan kaldırmış olan kitap kâğıdını Müslümanlar icat etmişlerdir. Eğer İslâm medeniyetinin kitap, barut ve pusula gibi mirasları elinin altında bulunmasaydı, bizim rönesansın nasıl bir şey olacağını biraz göz önüne getirmeliyiz.” Libri ise daha açık konuşur:
“Tarihten Müslümanları silerseniz, ilmî Rönansımız asırlarca geri kalmış olur.”
İbn-i Fazıl’ın bu başarısı, kâğıt endüstrisinin gelişmesini sağladı. Kendi zafer alayından başlayan bu hamle, daha sonraki senelerde Şam’da ve Trablusgarp’ta kâğıt fabrikalarının açılmasını sağladı. Suriye, Mısır, Tunus, Fas, İspanya ve nihayet Avrupa birkaç asır sonra bu kıvılcımlardan faydalandı.
Paris İslâm Enstitüsü eski profesörlerinden Jacques Risler, “La Civilisaton Arabe” adlı eserinde, “İslâmiyet’in Avrupa’ya getirdiği en hayırlı nimetlerden biri de kâğıt olduğunda şüphe yoktur” der. İlk kâğıt fabrikasının 794’te Bağdat’ta kurulduğunu belirttikten sonra, onu 900’de Mısır’ın kullanmaya başladığını, 1100’de Fas’a geçtiğini, Avrupa’da hakiki kâğıt üzerine yazılan en eski vesikanın Sicilya kralı Roger’in karısı tarafından 1109’da yazıldığını bildirir.
İlim tarihi araştırıcısı Will Durant da, “Medeniyet Tarihi” adlı eserinin “İman Çağı” bölümünde, kâğıt fabrikasının 794’te ilk defa Harun Reşid’in vezirinin oğlu Fazıl tarafından kurulduğunu belirtir. Avrupa’ya geçişini de şöyle izah eder:
Kâğıt imalat metodu Müslümanlar tarafından Sicilya ve İspanya’ya sokuldu. Oradan Fransa ve İtalya’ya geçti. Milattan sonra 105. tarihinden itibaren Çin’de kullanıldığını gördüğümüz kâğıdı, 707. tarihinde Mekke, 800 tarihinde Mısır, 950’de İspanya, 1100’de Bizans, 1102’de Sicilya, 1228’de Almanya ve 1309’da da İngiltere’de görüyoruz.”
(İslam ve İlim, 5-6.s.)
Wright kardeşlerden bin sene önce ilk uçağı yapan âlim:
İBN-İ FİRNAS
Dokuzuncu yüzyılda yetişen ve ilk uçağı yapıp uçmayı başaran Müslüman astronomi âlimi: İsmi, Abban bin Firnas olup, künyesi Ebü’l-Abbas’tır. Doğum tarihi bilinmemektedir. Kurtuba’da doğmuştur. Ailesi, Berabir kabilesindendir. 887 senesinde, doğduğu Kurtuba’da vefat etti.
Endülüs ilim adamı olan İbni Firnas o zamana kadar görülmedik bir alet yaptı. İbn-i Firnas’ın yaptığı alet ve bu aletle gerçekleştirdiği uçuş, “Makkari Nefhu’t-Tıp”ta özetle şöyle anlatılmaktadır: “İlmi ile çevresinde geniş şöhret yapan İbn-i Firnas, o zamana kadar hiçbir yerde benzeri görülmemiş bir alet yaptı.
Yaptığı bu geniş yüzeyli aletin üzerini gayet mahirane bir şekilde has ipekten kumaşla kaplayıp kumaşı da hiç boş yer bırakmadan kuş tüyleriyle güzelce örttü.
Öyle ki bir tüyün bile yerinden kopma ihtimali kalmadı. Çevresinde bulunan herkes, Endülüslü bu ilim adamının ne yaptığını merak ederek, dikkatle takip ediyordu.
Uzun çalışmalar sonunda İbn-i Firnas, aracını çalıştırmayı ve ona binerek havada uçmayı başardı. Bu aletle uzun süre havada kaldı. Süzülme uçuşları yaptı. Daha sonra bir kuş gibi süzülerek yere indi.”
Bütün bunlardan sonra rahatlıkla söyleyebiliriz ki, ilk uçak yapma şerefi de bir Müslümana aittir. Onun bu keşfi, Avrupa’da uçakla uçmayı ilk defa gerçekleştiren Wright Kardeşler’den tam 1023 sene öncedir.
İbn-i Firnas’ın keşfi sadece bundan ibaret değildir. O, güneş ve gezegenleri hareket halinde gösteren bir Plenatarium yaptı. İbn-i Firnas, bu cihazla sadece yıldızları değil, bulutları, hatta gökte çakan şimşekleri bile inceleyebiliyordu.
İbn-i Firnas’ın dünya ilmine bir armağanı da, taşlardan cam yapma usulünü keşfetmiş olmasıdır. Sülfirik, nitrik, nitrohidrolorik asitleri keşfetmiş, ayrıca birçok kimyevi maddeyi de ortaya çıkarmıştır.
(İslam ve İlim, 15.s.)
MATEMATİKTE BAŞKAN KABUL EDİLEN MÜSLÜMAN ÂLİM MACRİTÎ
İsmi, Mesleme bin Ahmed bin Kasım bin Abdullâh el Macriti olup, künyesi Ebu’l Kasım’dır. 950 (H.338) senesinde, şimdi İspanya’nın başşehri olan Madrid’de doğdu. 1007(H.397) senesinde Kurtuba’da vefat etti. Endülüs’te yetişen âlimlerin en meşhûrlarındandır.
Ebu’l Kasım Macriti, fen ilimlerinin her dalında söz sahibiydi. Astronomi, yıldız ve gezegenlerin hareketleri ile ilgili çok geniş ve esaslı bilgiye sahipti. Batlamyus’un (M.85-167) gök haritası üzerine ilk defa talikatta bulunan (notlar düşen) ve astronomik cetvellerdeki yanlışlıkları düzeltme yolunda faaliyet gösteren bir âlim olarak Avrupa’da tanındı.
Macriti, kimya ilmiyle de meşgul oldu ve bu alanda Rutbetü’l-Hakim ve Gayetü’l-Hakim adlarında iki eser yazdı. Bu eserler; o devirde doğu ve batı bilim çevrelerinde tek müracaat kaynağı oldu. Macriti Cabir bin Hayyam ve Razi’den sonra üçüncü sırada yer alan bir kimya üstadı idi. Kimyanın hurafelerden, sihir ve tılsımat gibi şeylerden ayıklanıp başlı başına bir ilim haline gelmesini sağladı.
Ebu’l-Kasım Mesleme bin Ahmed Macrîtî, birara çalışmalarını matematik sahası üzerinde teksif etti. Özellikle sayılar teorisi ve oklid geometrisi üzerinde çalışarak eserler yazdı. Macriti’nin hesab hakkındaki eseri o devrin bütün ilim çevrelerinde el kitabı olarak kullanıldı.
Macriti, ayrıca biyoloji, zooloji ve ekoloji dallarında da ilmi çalışmalarda bulundu. İnsanlar arasında olduğu gibi hayvanlar arasında da gruplaşma ve başkanlık temayülü olduğunu, her bir hayvan grubunun adeta bir toplum teşkil ettiğini, anlaşma için belli dilleri ve farklı özellikleri bulunduğunu, bu sistemin kâinatta son derece muntazam ve ahenkli bir şekilde mevcut olduğunu söyledi. Günümüzde modern biyoloji ve zooloji bunu ispatlamaktadır.
Macriti, Batı İslâm dünyasında, fen ilimleri dalında rönesansın ilk temsilcisi olarak değerlendirilmektedir. O, hayatını İslâmiyete, ilim yoluyla hizmet etmeye vakfetmiş, seçkin bilim adamlarındandı.
(İslam ve İlim, 159.s.)
İBN-İ HEYSEM -1
(Optik ilminin kurucusu)
Onuncu ve onbirinci yüzyıllarda yetişen müslüman fizik, matematik ve astronomi âlimidir. İsmi, Hasan bin Hasan bin Heysem, künyesi Ebû Alî’dir. Batı ilim dünyasında Alhazen adıyla tanındı. İbn-i Heysem, 965 senesinde Basra şehrinde doğdu. 1051 (H. 430) senesinde Kahire’de vefat etti.
İbn-i Heysem, çağının bütün ilimlerinde otoriteydi. Fevkalade keskin bir görüş, anlayış, muhakeme ve zekâya sahipti. Aristo ve Batlamyus’un eserlerini inceleyerek hatalarını gösterdi. Ayrıca tıp ilminde de derinleşti. Geometriyi mantığa uyguladı. Öklid ve Apellonius’un geometrik ve sayısal metodlarını geliştirdi ve pratik uygulama alanlarını işaret etti. Geometri ve matematiğin inşaatçılık alanında uygulanmasında katkıda bulundu.
Müslümanların önemli katkılarda bulunduğu fizik branşlarından biri de optiktir ve bu katkıların büyük kısmı, optik ilmini 10. yüzyılda yeni temeller üzerine inşa eden İbn-i Heysem sayesinde gerçekleşmiştir. Bu ilmi organize bir disiplin haline getiren, “Optiğin Babası” ünvanını alan odur. İbn-i Heysem’i şöhrete ulaştıran husus, optikteki ışık olaylarını anlatan ilmî araştırmaları olmuştur. Bugün fotoğraf makinelerinde kullanılan ve fotoğraf makinesinin keşfine temel olan esaslar onun keşfidir. Güneş tutulmaları konusunda asırlar boyunca kullanılan metod, onun koyduğu esaslara dayanmaktadır. Ord. Prof. İ. H. İzmirli’nin belirttiğine göre, İbn-i Heysem yerçekimi üzerindeki araştırmasıyla ve bunu ispat etmeyi başarmakla, Newton’a öncülük etmiştir.
Ayrıca İbn-i Heysem, cisimlerin düşme kanunlarını keşfetmiş, bu konuda da Galileo’ya yol göstermiştir. Tabiata bakış açısı: İbn-i Heysem, tabiatı Allâh’ın bir sanatı olarak görüyordu.
Onda yapılan incelemelerin Marifetullâh’ı (Allâh’ı tanıma ve îmanı) artıracağını söylüyordu. İbn-i Heysem, aynı zamanda da doktordu. Müziğin insanlarla hayvanlar üzerindeki tesirlerini araştırmış, müzikle tedavi usulünü uygulamıştır.
(İlim ve İslam, 37.s.)
İBN-İ HEYSEM -2
Işığın hava ve su gibi şeffaf maddelerden geçerken kırılması konusunda da çalışmalar yaptı ve büyütücü mercekleri keşfetmeye çok yaklaştı. Roger Bacon, Witelo ve diğer Avrupalılar, üç asır sonra mikroskop ve teleskobu keşfederlerken, İbn-i Heysem’in eserlerine dayanıyorlardı.
İbn-i Heysem, yansımanın ikinci kanununu, yani gelen ışın, normal ve yansıyan ışığın aynı düzlem üzerinde olduğunu ilk defa keşfeden bilgindir.
Göz sisteminin görme merkezi olduğunu ve onun üzerinde meydana gelen izlenimlerin görme sinirleri ile beyne intikal ettiğini isbat etti.
Havanın yoğunluğunun ışığın kırılması ile doğru orantılı olduğunu ve hava yoğunluğunun yükseklikle değiştiğini keşfetti.
Roger Bacon, İbn-i Heysem’in eserlerinden öylesine faydalanmıştır ki, Paris ve Oxford üniversitelerinde İbn-i Heysem’in “Menazır” adlı eserinden dersler vermiştir. Onun bu tutumunu görenler, “Bacon müslüman oldu” demişlerdir.
İç bükey aynaların özellikleri üzerinde çalışan, güneş ışınlarını bir noktaya toplamayı deneyen İbni Heysem’in çalışmaları bugün bile güneş ışınıyla çalışan laboratuarların yapımına kaynak olmuştur.
Dr. Sigrid Huke, İbni Heysem’in “ışınların kırılması”na ait nazariyesiyle bir devri açtığını söyler. Öklid ve Batlamyus’un görmeyle ilgili teorilerini çürüttüğünü, deneyler sonucunda ortaya yeni bir kanun koyduğunu belirtir.
Fotoğrafın ilk modelini, bir nevi karanlık odayı ilk defa o denedi. Bazılarının dediği gibi karanlık oda, Levi ben Gerson’un (1288-1344) değil, İbn-i Heysem’in buluşudur.
Leonardo da Vinci’nin uyguladığı deneme şeklini ilk önce o uyguladı. Aristo’nun başaramadığı ay halesi, fecir ve gökkuşağı hadiseleriyle meşgul oldu. Hava tabakasının 15 kilometre olduğunu hesapladı. Gözlüğü ilk defa o buldu.
Ayın ışık neşretmediğini, güneşten aldığı ısı ve ışığı yansıttığını kabul etmekteydi.
(İslam ve İlim, 41.s.)
DOKUZ YÜZYIL ÖNCE TORNA TEZGAHI YAPAN BİLGİN İBN-İ KARAKA
İbn-i Karaka, büyük İslâm bilginleri arasında anılması gereken biridir. XI. yüzyılın ikinci yarısında Mısır’da yaşadı. Çocukluğu güçlüklerle geçti. Fakat çok zeki ve çalışkandı. Durmadan bir şeyler araştırıyor, okuyor, etrafında olup bitenleri dikkatle inceliyordu.
Kahire’de beş metre çapında bir torna tezgâhı yaptı. Bu, dünyada yapılan ilk torna tezgâhıydı. Bakır levhalar, demir daireler artık kolaylıkla kesiliyor, bunlar usturlabdan günlük ihtiyaçlara kadar her yerde kullanılıyordu.
Kitaplardaki tariflere göre İbn-i Karaka’nın torna tezgâhı, günümüzün torna tezgâhlarına benziyor, hemen hemen aynı sistemle çalışıyordu. Devrin hükümdarı, İbn-i Karaka’nın tezgâhını görünce hayretle sordu:
“Bu aleti daha küçük yapsaydın, daha az zahmet çekmez miydin?”
İbn-i Karaka şu cevabı verdi:
“Eğer ben bu tezgâhın bir ucu ehramlarda (piramitler), diğer ucu Nil nehrinin öte tarafındaki Tannur’da bulunacak kadar büyük yapabilseydim, zahmetim daha da azalırdı. Aletler ne kadar büyük olursa, çalışmalar o kadar rahat olur ve o derece iyi netice alınır. Kâinatın büyüklüğü ile karşılaştırılırsa bizim yaptığımız aletlerin küçüklüğü meydana çıkar.”
O devirde müslümanlar çeşitli araştırma, inceleme ve deneyler yapıp icatlarda bulunurken, Avrupa, bilginleri cezalandırıyor, ilim düşmanlığı yapıyordu. Ne yazık ki, İbn-i Karaka hakkında daha detaylı bilgilere sahip değiliz.
Bildiğimiz şu ki, İbn-i Karaka, bugünkü teknolojinin ilerlemesine çok faydası dokunan torna tezgâhının icatçısıdır. Avrupa, torna tezgâhını müslümanlardan öğrenmiştir. (İslâm ve İlim 48.s.)
CEBİRDEKİ “BİNOM FORMÜLÜ”NÜ BULAN
MÜSLÜMAN BİLGİN ÖMER HAYYAM
İsmi, Ömer bin İbrahim’dir. Künyesi Ebu’l-Feth olup, lâkabı Gıyasüddin’dir. Şiirlerinde Hayyam (çadırcı) mahlasını kullandığı için, bu mahlas ile meşhur oldu. 1044-1132 (H.436-517) seneleri arasında yaşadı.
Ömer Hayyam, Selçuklu Sultanı Melikşah’ın ve Karahanlı Sultanı Şemsü’l-Mülûk’ün iltifatına kavuştu.
Hayyam, Sultan Melikşah tarafından Fars takviminin ıslahına memur edildi. Hayyam, bunun üzerine Celâlî Takvimi adı ile anılan güneş takvimini hazırladı.
Bu takvimde hata, 5000 senede takriben bir gündür. Ziyc-i Melikşah’ı Batlamyus’un astronomik tablolarını esas alarak hazırlamıştır. Bu cetveller adlarıyla birlikte yüz yıldızın enlem ve boylamını ihtiva eder.
Ömer Hayyam, matematik alanında yaptığı çalışmalarla meşhur oldu. Cebirde ikinci dereceden denklemlerin geometrik ve cebirsel çözümleriyle, üçüncü dereceden denklemlerin geniş bir tasnifini yapmıştır. Bu tasnif, o zamana kadar yapılmamıştı. Üç kökü pozitif olan bir üçüncü derece denkleminin üç kökünü tayin etmiştir.
Cebir, gelişmesinin en yüksek noktasına (Batı’da Zeitmacher lakabıyla tanınan) Ömer Hayyam’la ulaştı.
Hayyam İngiliz matematikçisi Newton (1642-1727)’den 600, Fransız matematikçisi Paskal (1623-1662)’dan 500 sene önce bugün Pascal’a ya da Tartaglia’ya atfedilen “matematik üçgen” ve Newton’a dayandırılan Binom formülü, Hayyam’ın eseridir.
Ömer Hayyam denklemler üzerinde çok önemli çalışmalar yapmıştır. Birçok cebir denkleminin çözümünü, geometrik olarak açıklamıştır. Kübik denklemlerin kısmi çözüm şekillerini sistematik bir şekilde tarif ve tasnif etmiştir. Hayyam, Fransız matematikçi Descartes’ten ortalama altı asır önce, analitik geometrinin Harezmi’den sonra ikinci önderidir.
Ömer Hayyam’ın 11. yüzyıldayken çözümünü gerçekleştirdiği üçüncü derecede denklemleri Avrupa ancak 16. yüzyılda yapabilmiştir.
(İslam ve İlim, 215.s.)
AVRUPALILARDAN ÜÇ ASIR ÖNCE KÜÇÜK KAN DOLAŞIMINI KEŞFEDEN TIP OTORİTESİ
İBN-İ NEFİS
İsmi, Ali bin Ebü’l-Hamz el-Kureşi ed-Dımeşkî el-Mısrî eş-Şafiî olup, künyesi Ebu’l-Hasan’dır. Lâkabı ise Alâaddin’dir. İbn-i Nefis diye meşhur oldu. Hadis, fıkıh, tıp, lügat, mantık, siyer ve birçok ilimlerde söz sahibi olan İbn-i Nefis, 1210 (H.607) senesinde Türkistan’ın Kaş şehrinde doğdu. 1288 (H.687) senesi Zilka’de ayında Mısır’da vefat etti.
İslâm dünyası tıp çevrelerinde meşhur olan İbn-i Nefis, asırlar boyunca emsali yetişmeyen üstün bir idarecilik ve tabiplik örneği ortaya koydu. İlaçlar hususunda İbn-i Sina’yı çok geride bıraktı.
İbn-i Nefîs özellikle kalbin ve teneffüs yollarının anatomisi üzerinde durdu. Böylece, kanın kalpten akciğerlere, akciğerlerden de kalbe geliş gidiş sistemini inceledi.
Kan dolaşımını ilk defa bulan alim İbnü’n-Nefis’ti. Daha 1553’te Miguel Serveto, 1559’da Realdo Colombo, 1628’de Harvey kan dolaşımı hakkında tek söz etmeden asırlar önce, İbnü’n-Nefis, kan dolaşımını anlatmıştı. İbnü’n-Nefis’in kan dolaşımını keşfettiği gerçeği, 1953 yılında da Paris Tıp Fakültesi’nde bir tez halinde müdafaa edildi. Tezi takdim eden Dr. Herpin, İbnü’n-Nefis’in bu büyük keşfini 1553’te Geneve’de yakılan İspanyol ilim adamı Miguel Serveto’dan üç asır önce yaptığı hususunda ısrar etmiştir.
Max Meyerhof, İslâm Ansiklopedisi’ne yazdığı İbnü’n-Nefis maddesinde, İbnü’n-Nefis’in, Galen ve İbni Sina’ya açıkça aykırı bir şekilde, aşağı yukarı doğru bir tarzda, küçük kan veya akciğer küçük kan dolaşımını Avrupalı Miguel Serveto (Michel Servet, keşfi 1556) ve Realdo Colombo (1559) tarafından keşfinden üç asır kadar önce keşfetmiş olduğunu belirtir.
(İslam ve İlim, 61.s.)
NEWTON’DAN BEŞ ASIR ÖNCE YAŞAYAN BÜYÜK FİZİK ÂLİMİ İBN-İ MÜLKA
Bağdat’ta yetişen ünlü bir tıp âlimidir. İsmi Hibetullâh bin Mülka el-Bağdadi olup, künyesi Ebü’l-Berekât’tır. Ehvadü’z-zaman diye meşhur oldu. 1087 (H.480) senesinde Bağdat’ta doğdu. 1165 (H.560) senesinde Hemedan’da vefat etti.
Çalışmalarını daha çok psikolojik hastalıklar üzerinde yoğunlaştırdı. Bu hastalıkların tedavisi için çalıştı.
İbn-i Mülka, fizik sahasında da araştırmalar yaptı. Özellikle zaman, mekân ve hareket konuları üzerindeki derin araştırmaları ilgi çekici ve etkili oldu.
Newton’a atfedilen meşhur üç hareket kanunundan üçüncüsü, esasında Ebü’l-Berekât İbn-i Mülka’nın keşfidir. Newton’a mal edilen klâsik fizik ve mekaniğin temelini teşkil eden bu üç konudan birincisi İbn-i Sina, üçüncüsü İbn-i Mülka’nın keşfi olup, yalnız ikincisi kendisinden beş asır sonra gelen Newton’a aittir. (İslam ve İlim, 58.s.)
ŞA’BÂN-I ŞERÎFTE OKUNACAK DUÂ
Allâhümme bârik lenâ fî Şa’bân ve belliğnâ Ramazân vahtim lenâ bi’l-îmân ve yessir lenâ bi’l- Kur’ân.
(Bu duânın, sayı tahdidi olmamakla beraber, Şa’bân-ı şerîf boyunca günde 100 def’a okunmasında fazîlet vardır.)
Şa’ban-ı şerîf duâları:
İlk On (10) gün: “Yâ latîfü celle şânühü”
İkinci On (10) gün: “Yâ rezzâku celle şânühü”
Son On (10) gün: “Yâ azîzü celle şânühü”
Âişe (r.anhâ) buyurdular ki: Resûlullâh (s.a.v.) (bazen) oruca öyle devam ederdi ki, “(Bu ay) hiç yemeyecek” derdik. Bazen da öyle devamlı yerdi ki, “(Bu ay) hiç tutmayacak” derdik. Ben, onun ramazan dışında bir ayı tam olarak tuttuğunu görmedim. Herhangi bir ayda Şaban ayında tuttuğundan daha fazla tuttuğunu da görmedim. (Buharî, Müslim)
BÜYÜK ASTRONOMİ ÂLİMİ İBN-İ ŞATIR
Şam’da yetişen büyük astronomi âlimidir. İsmi, Ali bin İbrahim olup, künyesi Ebü’l-Abbas; lâkabı Alaeddin’dir. İbn-i Şatır diye meşhur oldu. 1304(H.704) senesi Şaban ayında Şam’da doğdu.
Zamanla astronomi ilminde söz sahibi olan İbn-i Şatır, birçok rasat ve hesap aleti keşfetti. Batlamyus’un eserlerini açıkladı. Hatalarını göstererek astronomide gerçek ve doğru bilgiler ortaya koydu. Böylece gerçek ma‘nâda ilmi nazariyeler ortaya koyduğu gibi, bu nazariyelere yardımcı olacak yeni astronomik aletler yaptı. Hazırladığı aletler, asırlarca İslâm ülkelerinde elden ele dolaştı. Hesap ve projelendirerek imal edip Şam’daki Emevi Camii’nin minarelerinden birine yerleştirdiği basita (namaz vakitlerini gösteren alet) çok meşhur olup asırlarca kullanıldı.
İbn-i Şatır, rubidairesi adlı hesaplama aletini tasarlayıp yaptı. Ekliptiğin eğiklik açısını son derece dakik bir şekilde 23 derece 31 dakika olarak hesapladı.
İbn-i Şatır, Batlamyus’un öne sürdüğü dünya merkezli gezegenler sisteminin hatalı olduğunu gösterdi. Batlamyus, gök cisimlerinin yirmi dört saatte bir dünya etrafında döndüğünü sanıyor ve nazariyesini buna göre düzenliyordu. İbn-i Şâtır’a gelinceye kadar bütün Avrupa âlemi böyle inanıyor ve Batlamyus nazariyesinin tartışma kabul etmez derecede doğru olduğunu sanıyordu. Ünlü Müslüman ilim adamı İbn-i Şatır, uzun seneler süren astronomik gözlemler neticesi, Batlamyus nazariyesinin doğru olmadığını ispatladı. YıldızIarın yerlerinin bulunmasını hicrî takvime göre düzenledi.
İbn-i Şatır’ın eserlerinden birçok Müslüman ve Batılı ilim adamı faydalanmış ve tesiri altında kalmıştır. Bunların başında Kopernik gelir.
Kopernik’ten bir süre sonra gelen ünlü italyan bilgini Galileo da İbn-i Şâtır’a ait ilmi nazariyeler ışığında yetişerek ilk teleskobu yapmıştır.
İbn-i Şâtır’ın eserleri incelendiğinde, Kopernik’in olduğu kabul edilen başarıların birçoğunun bu büyük fen bilginine ait olduğu, gün gibi ortaya çıkar.
(İslam ve İlim, 92.s.)
FÜZECİLİĞİN ATASI, OSMANLILARDA İLK DEFA FÜZEYLE UÇAN BİLGİN LAGARİ HASAN ÇELEBİ
Füzeciliğin atası sayılmaktadır. Füzeyle uçan ilk Türk’tür. 17. yüzyılda 4. Murad’ın kızı Kaya Sultan’ın doğduğu gece yapılan şenlikler sırasında füzeyle uçma hünerini gösterdi. Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde anlatıldığına göre, Hasan Çelebi, 50 okkalık barut macunuyla dolu, 7 kollu, kendi icadı olan bir fişeğe binerek yardımcılarının ateşlemesiyle uçmayı başarmıştır. Füzenin barutu bitince de, daha önce hazırlamış olduğu kanatları açmış, Sinan Paşa Sarayı önünde denize inmiştir. Bu gösteri üzerine 4. Murad tarafından mükâfatlandırılmış, sipahi sınıfına yazdırılmıştır. Daha sonra Lagari Hasan Çelebi, Kırım’a gitmiş, orada Selamet Giray Han’ın yanında ölmüştür.
Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde roketle uçma olayını şu cümlelerle anlatmaktadır:
“Bu Lagari Hasan, elli okka barut macunundan, yedi kollu bir fişek icad eyledi. Sarayburnu’nda Hünkâr huzurunda fişenge bindi ve şakirdleri (yardımcıları) fitili ateşlediler. Lagari “Padişahım seni Hüdâ’ya ısmarladım” diyerek diğer fişekleri ateşleyip ruy-u deryâyı çırağan eyledi. Fişengi kebirinin barutu kalmadıkta zemine doğru inerken; kartal kanatlarını açarak padişahın huzuruna geldi. Zemeni puş ederek, “Padişahım İsa Nebi sana selâm söyledi” diyerek şakaya başladı. Bir kese akçe ihsan olunup 70 akçe ile sipahi yazıldı.”
(1902. yılında, en başarılı motorsuz uçma aletini (planör) gerçekleştiren, bu alete taktıkları motorla ilk uçuşta 12 saniye havada kalabilen ve bu başarıları ile ilim tarihine geçen ilk motorlu uçağı yapan kişiler Orville ve Wiybur Wright kardeşlerdir.)
(İslam ve İlim, 159.s.)
Büyük bir Allâh aşığı, sosyolog, psikolog, astronom, fen adamı ve şair olan İbrahim Hakkı, 18 MAYIS 1703. tarihinde Erzurum’un Hasankale ilçesinde dünyaya geldi. Babası Derviş Osman, annesi ise Hz. Peygamber (s.a.v.)’in soyundan gelen Mahmûd kızı Şerife Hanîfe Hâtun’dur.
İbrahim Hakkı hazretleri, 1764 tarihinden sonra hocası İsmail Fakirullâh’ın dergâhına yerleşip vefatına kadar talebe yetiştirmek ve eser yazmakla meşgul oldu.
1781 senesinde Siirt”in Tillo kasabasında vefat etti. Hocası İsmail Fakirullâh’ın yanına defnedildi. Kabri ziyaret mahallidir. İbrahim Hakkı hazretleri, tefsir, hadis, fıkıh gibi naklî ilimler yanında aklî ilimlerde de zamanının bir tanesiydi. Biyoloji, fizik, kimya, matematik ve astronomiye kadar devrindeki bütün ilimlerle meşgul olmuş, Ay’ın hareketlerini incelemiş, arz küresinin enlem ve boylamlarını belirtmiştir.
Canlılar hakkında çeşitli teoriler ileri süren Fransız doktoru Lamarc, İngiliz Ch. Darvin, Hollandalı Hügo de Vire gibi Batılı ilim adamlarından çok önce canlıların yapısında, en basitinden en mükemmeli olan insana doğru düzgün bir tekamül bulunduğunu, misaller vererek yazmış, bunun nevilerin (türlerin) değişmesi demek olmadığını da bildirmiştir. Bu konuyu ele alırken tekamülde, arada görülen belli noktaları, hususi özellikleri ve her birinin hudutlarını tespit etmiş, canlıların hepsinin ayrı ayrı türler halinde yaratıldığını ayrıca belirtmiştir.
(Meselâ: Kulağı vücûdunun içinde olan hayvanlar yumurtlar, kulağı vücûdunun dışında olanlar ise doğum yaparlar.)
(İslam ve İlim, 108.s.)
İbrahim Hakkı hazretleri, hemen hemen her ilme yer verdiği Marifetnamesi’nde, müspet ilimler alanında çağına göre oldukça ilginç izahlarda bulunur. Astronomi konularını işlerken, dünyadan, güneşten, aydan, yapı ve şekillerinden bahseder. Dünyanın küre biçiminde olduğunu anlatır. Yuvarlak olduğunu kabul etmek gerektiğini ileri sürer. İbrahim Hakkı (rh.a.) cisimleri meydana getiren atomlardan yıldız kürelerine kadar kâinatta küre şeklinin hakim olduğunu ifade etmektedir. Onun bu görüşü daha sonradan Einstein tarafından matematiksel yollardan ispat edilmiştir.
İbrahim Hakkı, Erzurum’da saat 12 iken, diğer şehirlerde saatin kaç olacağını tespit etti. 100 şehir için fark cetvelleri hazırladı.
Çağın modern ilimlerine bütünüyle vâkıf olan İbrahim Hakkı, eserinde Amerika’nın keşfine de yer verir, nasıl keşfedildiğini uzun boylu anlatır.
Marifetname’de, hemen hemen her ilim dalında kalem oynatan İbrahim Hakkı hazretleri, matematik alanında da dikkat çekici izahlarda bulunur. Aritmetik sahasında birçok konu işler. Dört işlem, sayılar, bilinmeyen sayıları bulma, kesirler, bir sayının kökünü bulma bunlar arasındadır.
İbrahim Hakkı, geometri alanında da cisimlerin boyutlarını, yüzölçümlerini, nokta, çizgi, yüzey tarifleri, üçgenler, dörtgenler, çokgenler, açılar, merkez ve çevresi, kiriş, yay, sinüs, küp, silindir, koni ve küre hakkında ilginç izahlar yapar, çözümler getirir.
(İslam ve İlim, 111.s.)
MİMAR SİNAN -1
Mimar Sinan, tam manasıyla bir sanat dâhîsidir. Türk mimarisini erişilemeyecek dereceye yükseltmiştir.
Mimar Sinan mimarbaşı olduğu sürece birbirinden çok değişik konularla uğraştı. Zaman zaman eskileri restore etti. Bu konudaki en kesif çabaları Ayasofya için harcadı. 1573’te Ayasofya’nın kubbesini onararak çevresine takviyeli duvarlar yaptı ve eseri, bugünlere sağlam olarak gelmesini sağladı. Sinan, her mimarî eseri kendine has bir biçimde ele almak, yapıda form ve konstrüksiyon beraberliğini kurmak, dış mekân ve kuruluşunun iç mekâna bütünlük kazanmasını sağlamak, mevcut teknolojik imkân ve malzeme denemelerinin üstünde, onları kendi istekleri doğrultusunda kullanmayı bilmek, akılcı ve sade bir malzeme kullanma anlayışına sahip olmak gibi, günümüzde de geçerli mimarlık prensiplerini, bundan dört asır önce eserleriyle ortaya koydu. Bu sebeple daima sanatı ile asırlar ötesi bir mimari deha olarak anıldı ve anılacak.
Kânûnî Sultan Süleyman tarafından Manisa’da, 21 yaşında ölen çok sevdiği oğlu Şehzade Mehmet’in hatırasına bir türbe, cami ve külliye binalarını yapmakla görevlendirildiği zaman Mimar Sinan, 54 yaşında idi. Sonradan çıraklık eserim dediği Şehzade Camii ile türbe, medrese, imaret, tabhane, mektep, kervansaray ve muvakkithaneden ibaret külliye 1544-1548 tarihleri arasında dört yılda tamamlanmıştır.
(İslam ve İlim, 176.s.)
Allâh’ın mescidlerini ancak Allâh’a ve âhiret gününe îman eden, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren ve Allâh’tan başkasından korkmayan kimseler i’mar eder. İşte doğru yola ermişlerden olmaları umulanlar bunlardır. (Tevbe s. 18)
MİMAR SİNAN -2
Süleymaniye Camii sadece mimarlık bakımından değil, öteki sanat kolları bakımından da eşi bulunmaz bir şaheserdir. Akmermerden olan mihrabı, minber, hünkâr ve müezzin mahfilleri birer sanat harikasıdır.
Caminin yanında dört medrese, bir darü’l hadis, bir okul, bir hastane, bir imaret, bir okuma odası, bir tıp medresesi, bir kütüphane, bir kervansaray, bir hamam ve bir de sebil bulunmaktadır. Cami bütün bu yapılarıyla birlikte, İstanbul’un en büyük külliyesidir. Mimar Sinan’ın türbesi ise bu külliyenin kuzeydoğusundadır. Süleymaniye Camii, 1556’da Padişahın ve Mimar Sinan’ın katıldığı bir törenle açıldı. 7 yıl süren inşaata 996.300 duka altın harcanmıştır.
Edirne’de en büyük eseri olan Selimiye Camii’ne başladığı zaman, 80 yaşına basmış bulunuyordu. Sinan, Selimiye’yi överken, şu cümleleri kullanmaktadır. ”Bunun minaresinin hem nazik, hem de üç yollu olması sebebiyle yapımının güç olduğu, dünya halkının akıllı geçinenlerinin imkân dışı demelerinin gerçek sebebi budur. Ayasofya kubbesi gibi bir kubbe İslâm dünyasında yapılmamıştır diyen kâfirlerin mimar geçinenleri, “Müslamanlara üstünlüğümüz var” derlermiş. “O büyüklükle kubbeyi doldurmak çok güçtür” sözleri, Allâh (c.c.)’ün bu aciz kulunun kalbinde dert olmuştur. Adı geçen caminin kubbesini Allâh (c.c.)’ün izni, Sultan Selim Han’ın gücünü ortaya koymasıyla Ayasofya kubbesinden 6 zir‘a (dirsekten orta parmak ucuna kadar olan bir uzunluk ölçüsü, 75-40 santim arasında değişir) yüksek ve 4 zir‘a derin yaptım.
Asıl gücümü Edirne Selimiye Camii’nde ortaya koyup tüm kabiliyetimi açık-seçik sergiledim. Dünyanın bütün mimar ve mühendisleri olanca güçlerini harcasalar, böylesine büyük bir eserin yapımını gerçekleştiremezler.”
Mimar Sinan, önemli eserlerini İstanbul ve Edirne’den başka, Anadolu’da ve Halep, Şam, Sofya, Hersek, Budin, Rusçuk gibi Osmanlı şehirlerinde de meydana getirdi. Müslümanlığın damgası durumundaki eserleriyle rahmetle anılacaktır.
(İslam ve İlim, 181-190.s.)
VEBANIN BULAŞICI BİR HASTALIK OLDUĞUNU İLMÎ YOLDAN AÇIKLAYAN DOKTOR İBN-İ HÂTİP
Endülüs’ün büyük doktorlarındandır. Veba hastalığı ve bulaşıcılığı hakkında, Yersin ve Kitasato tarafından 1894 tarihinde mikrobu keşfedilmeden önce eser veren, bu konudaki izahlarıyla dikkatleri üzerine çeken büyük bir müslüman hekimdir.
Aynı zamanda vezir ve şair olan İbn-i Hatip, Gırnata’ya yerleşen Hatip Oğulları ailesindendir.
Tarihle ilgili “Gırnata Tarihi” eserinin yanında daha çok vebayla ilgili eseriyle şöhret buldu. İbn-i Hatip bu eserinde, vebayı günümüzün modern anlayışı içerisinde gayet güzel izah etmektedir.
İbn-i Hatip, “El-Mukni’ü’s Sail ani’l Maradı’l Hail = Vebayı Soranı İkna Eden Kitap” adındaki bu eserinde, kara ölüm diye nitelendirilen, Avrupa’yı kasıp kavuran, çaresiz ve devasız bırakan veba salgınına mantıkî bir izah kazandırıyordu. O devre kadar özellikle Avrupa’da hastalık fert fert doğar, bulaşma söz konusu değildir şeklinde bir kanaat vardı. Bu yanlışa İbn-i Hatip bütün bütün karşı çıkıyor, şahsî deney ve tecrübeleri, âyet ve hadislerin ışığı altında modern bir anlayış içinde açıklık getiriyordu.
İbn-i Hatip, vebanın kesinlikle bulaşma yoluyla yayıldığını anlatıyordu:
İbn-i Hatip, veba hakkındaki bu cesurca açıklamalarını ileri sürerken, hiç şüphesiz âyet ve hadislerden ilham alıyordu. “Kendi kendinizi tehlikeye atmayınız.” (Bakara s. 195) “Bir yerde taun (veba) çıktığı zaman oraya girmeyin. Eğer hastalık çıkan yerde iseniz, oradan da çıkmayınız” (Hadîs-i şerîf) gibi dini rehberleri vardı. Hz. Ömer (r.a.) Şam’da veba salgınının çıktığını öğrendiği zaman oraya girmemiş, askerlerinin halkla görüşmelerini engellemişti. Ta o zamanlar günümüzde geliştirilen karantina usulü böylesine tatbik edilmişti. İşte İbn-i Hatip’in önünde izahlarını dayandırdığı böylesine sağlam deliller vardı. Sonra gözlem ve deneyleriyle de aynı neticeye varmış, hiçbir kimsenin cesaret edemediği bir dönemde cesurca izahlarda bulunmuştu.
İbn-i Hatip’in bu kıymetli eseri 1863 yılında M.J. Müller tarafından tercüme edilmiş ve neşredilmiştir.
(İslam ve İlim, 35.s.)
ATOM BOMBASINDAN ASIRLAR ÖNCE SÖZEDEN ÂLİM: CÂBİR B. HAYYAN
Modern kimyânın kurucusu meşhûr İslâm âlimlerindendir. Te-be-i tâbiînden olup ismi Câbir bin Hayyân Abdullah el-Ezdî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Doğum târihi kesin olarak bilinmemekte ve yaklaşık 815 (H. 200) yılında vefât ettiği kabûl edilmektedir. Aslen Türk olan Câbir bin Hayyân, Abbasî Halîfesi Hârun Reşîd’in sarayında yaşadı. Asrının fen âlimiydi. Tıp, astronomi, matematik, felsefe, kimya ve zamanın diğer ilimlerinde yetişti.
Câbir bin Hayyân, Câfer-i Sâdık hazretlerinin derslerine devâm etti ve hizmetinde bulundu. Temel din ilimlerini öğrendi. İlmî araştırmalarda husûsî metodlar geliştirdi. O zamanda meşhûr olan simya (sihir ve büyücülerin, olması mümkün olmayacak şeyleri yapıyorlar gibi göstermeleri) ilminin bir fen ilmi olmadığını isbât edip, ondan ayrı olarak tecrübeye, analize ve matematiğe dayalı kimya ilmini kurdu. Böylelikle bugünkü modern kimyanın temelini atmış oldu. Kristalleşme, damıtma, kalsinasyon (kavurma) sublimasyon ve buharlaşma gibi kimyevî teknikleri, kimya ilmine kazandırdı. Sülfürik ve nitrik asitler gibi birçok asitler ile sodyum karbonat ve potasyumu buldu. Kitâbü’s-Sümûm adlı eserini yazdı. Ateşte yanmayan kâğıt îmâlini gerçekleştirdi. Çeşitli metallerin kullanılır hâle getirilmesi, çeliğin geliştirilmesi, su geçirmez kumaşların verniklenmesi, cam îmâlinde mangan dört oksit’in (Mn3O4) kullanılması, paslanmanın önlenmesi, altın yaldızla süsleme, boyaların ve yağların tesbîti gibi alanlarda birçok buluşlar yaptı.
Câbir bin Hayyân, maddelerin atomik yapısını gösteren orji-nal tesbîtler yaparak, kimyevî reaksiyonlarda belli miktarların belirli miktarlarla reaksiyona girdiğini söyledi. Atom hakkında, ancak asırlar sonra anlaşılabilecek şu sözleri söyledi: “Maddenin en küçük parçası olan “el-cüz’ü la yetecezzâ” da yoğun bir enerji vardır. Yunan bilginlerinin söylediği gibi, bunun parçalanamayacağı söylenemez. Atom da parçalanabilir. Parçalanınca da öyle bir güç meydana gelir ki, bir anda Bağdat’ın altını üstüne getirebilir. Bu, Allâhü Te‘âlânın kudret nişânıdır.” Bu sözlerden asırlar sonra yapılan atom bombası, atıldığı şehirleri yerle bir etti.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi, 4.c, 258-259.s.)
DÜNYÂNIN ÇAPINI TESBÎT EDEN BEYRÛNÎ
Tam adı Muhammed bin Ahmed el- Beyrûnî el-Harizmî’dir. Beyrûnî’nin doğduğu bölgenin Türklerin hâkim olduğu bir bölge olmasına ve kendisinin de ana dilinin Türkçe olduğuna bakarak; Harezm’in yerli Türklerinden olduğu kaynaklar tarafından kabûl edilmektedir. Beyrûnî, civar arâziye hâkim yüksek bir yerden geniş düzlük bir alana bakılınca ufukta gözlenen alçalış açısı ve gözlem yerinin ufuk düzlemine göre yükseltisi ölçü verileri aracılığı ile dünyânın çapını belirleme metodunu uygulayarak, çapı 25000 mil olarak tesbît etmiştir. Demek ki Beyrûnî, Newton ve Pi-card’dan hem de 700 yıl önce tam bir doğrulukla bu işi tesbît etmiş bulunuyordu. Bu metod, iki nokta arasındaki boylam farkını o iki nokta arasındaki uzaklık ile enlem farkı bilgilerinden çıkarmaya dayanır. Dolayısıyla Beyrûnî, boylam belirlenmesinde de tutarlı metodların ilk sâhiblerindendir.
Alman ilim adamı Sigrid Hunke der ki: “Müslümânların üniversal fikirli Aristosu, büyük Türk bilgini Beyrûnî (973-1043) dünyânın güneş etrafındaki dönüşünü müzâkere ve münâkaşa mevkiine koyan ilk âlimdir.” Astronomi konularına ait mükemmel eserler yazmıştır. Astronomi cetvelleri XII. asırda İspanya’lı bir yahudî tarafından İbrânîceye tercüme edilmiştir. Beyrûnî’nin en önemli eseri “Âsâru’l Bakıyye”dir. İran, Suriye, Yunan, Yahudî, Hıristiyan, Saba ve Arap takvimleri ve bayramları üzerinde bir eserdir. Eserde Hint astronomisine kırk bölüm ayrılmıştır. Ayrıca usturlab, planis-fer, yıldızların hareketlerini gösteren küreler hakkında eserler yazdığı gibi, Sultân Mes‘ûd’a da astronomi tabloları yaptı. Her gün kendi etrafında bir defa ve yılda bir defa da güneşin etrafında dünyânın döndüğü kabûl edildiği takdîrde de astronomik verilerin doğru çıkacağına inanmıştı. Ayrıca bir astronomi ansiklopedisi yazmıştır. “Âsâru’l Bakıyye” isimli eserinde matematik ve astronomiye dâir daha birçok keşifleri olduğu anlaşılmaktadır.
(İhsan Kurt, Bilim Tarihinde Keşiflerin İç Yüzü, 40-117.s.)
İLK GÖZ AMELİYATINI YAPAN
EBÛ BEKİR RÂZÎ
İsmi, Muhammed bin Zekeriyyâ olup, künyesi Ebû Bekir’dir. Râzî mahlâsıyla meşhûrdur. 866 (H.252) senesinde Rey’de doğdu 932 (H.320) senesinde vefât etti. İslâm âleminin en büyük tabîbi olarak tanınan Râzî, fevkalâde bir hâfıza gücüne sâhibdi. İlmî çalışmaları, nazarî ve amelî olmak üzere iki yönlüydü. Ona gelinceye kadar tıp ilmi esâslı usûl ve metodlardan mahrûm ve dağınıkken, bu ilmi yeniden temellendirmiş ve sistemleştirmiştir.
Kızamık ve çiçek hastalığını ilk defa birbirinden ayıran ve tedâvî metodunu bulan odur. Çocuk hastalıkları ile kadın doğum hastalıklarını tarif, tasnif etmiş, teşhis ve tedâvî yollarını göstermiştir. Tenâsül yolları hastalıklarını incelemiş, ameliyatlarda ilk defa hayvan barsağını dikiş ipliği olarak kullanmıştır. Cıvalı merhemleri de ilk defa bulup tedâvîde kullanan odur. Hafif mushilleri, inmelerde şişe çekmeyi, devâmlı ateşli hastalıklarda soğuk suyu ilk olarak tatbîk ve tavsiye etmiştir. Tecrübî metodu uygulamış, bâzı hayvanlar üzerinde deneyler yapmış, tıp târihinde ilk defa kobay kullanmıştır. Râzî, ayrıca psikiyatri üzerinde de çalışmıştır. Ona göre; bedenin sıhhatiyle rûhun sıhhati eşittir. Bu sebeple telkinle tedâvî çok önemlidir. Şüphesiz her şeyin sâhibi, yaratanı Allâhü Te‘âlâ olduğu gibi şifâyı da gönderen, yaratan O’dur. Sebeplerine iyi yapışıp şifâyı Allâhü Te‘âlâdan beklemelidir. Ebû Bekir Râzî; sükûnet, rüzgâr, rutûbet ve binâların sıhhî tesîsat ve banyoları hakkında da enteresan incelemelerde bulundu. Havanın temizlenmesi için kötü kokuları değiştirmeye, hasta odalarını havalandırmaya ve hastaların temiz su içmelerine îtinâ gösterirdi. Gout (damla hastalığı) ile romatizmayı birbirinden ayırdı. Kalp enfaktüslerine karşı hacamatı uyguladı. Onun hârika keşiflerinden birisi de, böbrek ve mesânesindeki taşları ilaçlarla parçalatması veyâ ameliyatla çıkartmasıdır.
Kimya sahasındaki bilgileri ve tecrübeleri, tıp sahasında tatbîk etmesi, başlıca husûsiyetlerindendir. Gerçek ilmî usûllerle çalışan Râzî, tecrübî kimyanın babası kabûl edilmektedir. Eserlerinin sayısı iki yüz otuz civarında olup kitâb, risâle, makâle şeklindedir. Eserleri, başta tıp ve kimya olmak üzere muhtelif fen ilimleriyle ilgili olup asırlarca Avrupa üniversitelerinde ders kitabı olarak okutulmuştur.
(Rehber Ansiklopedisi, 17.c, 21-22.s.)
DİFERANSİYEL VE İNTEGRALİ İLK DEFA
KULLANAN ÂLİM: SÂBİT B. KURRÂ
İslâm âleminin yetiştirdiği 9. yüzyıl astronomi ve fen âlimidir. İsmi, Sâbit bin Kurrâ bin İrfan el-Harrânî olup, künyesi Ebü’l-Hasan’dır. Önceleri Sâbiî inancındayken hidâyete kavuşup Müslümân oldu. Benî Mûsâ Kardeşlerle beraber Bağdat’ta çalıştı. Batlemyüs’ün (Potelemy) meşhûr eseri Almagest’i Arapçaya tercüme etti. Harran Üniversitesinin kurucularından ve mütercimlerindendi. Tercümeleri, matematik, mantık, astronomi ve tıp ilimleriyle ilgiliydi. İlk defa diferansiyel ve integral hesâblarını o kullanmıştır. Bu sahadaki çalışmalarını yine İslâm âleminde yetişen meşhûr âlim Ebü’l-Vefâ Buzcânî geliştirmiştir. Sâbit bin Kurra’nın önemli bir çalışması da cebiri geometriye uygulamasıdır. Böylece o analitik geometrinin babası kabûl edilmektedir. İrrasyonel sayılar üzerinde çok çalışmış ve yeni postulatlar geliştirmiştir. Üçüncü dereceden denklem çözümünde geometrik metod denen bir metod bulmuştur. Matematiğin bir kolu olan calculusu keşfeden Sâbit bin Kurrâ, böylelikle bir çok buluşa yol açmış oldu. Eğer calculus olmasaydı, birçok karışık problemlerin içinden çıkılamayacak, kânunların bir kısmından faydalanmak mümkün olmayacaktı.
Sâbit bin Kurrâ, astronomi ve tıp alanında da çalışmalar yapmıştır. Astronomi sahasındaki çalışma ve başarılarını tetkik eden Francis Cormody, The Astronomical Works of Shabit Bin Quarra adlı eserinde Sâbit bin Kurrâ’nın güneş ve ayın faaliyetleri üzerindeki derin tetkiklerini ve vardığı dakik hesâblamaları değerlendirerek, bunların sırf mantıkî veyâ nazarî çalışmalar olmayıp gözlem ve deneye dayanan, tecrübî metodlarla elde edilen bilgiler olduğunu ifâde etmektedir. Ayrıca güneşin dünyâya uzaklığını hesâblamış ve bir güneş yılı uzunluğunu bulmuştur.
Sâbit bin Kurrâ’nın sayısı yüzü bulan eserlerinin çoğu kayıptır. Onun eserleri İslâm ve Avrupa ilim âleminde birçok âlime doğrudan veyâ dolaylı olarak te’sîr etmiştir. Galileo, Gamass, Nevton, Euler, Faraday ve daha birçok batılı matematikçinin başarılarının temelinde muhakkak sûrette Sâbit bin Kurrâ’nın te’sîri mevcûttur. Asrımızda yeni ulaşılabilen bu keskin görüş, bu büyük âlimin ilmî dehâsını hâlâ yansıtmaktadır.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi, 17.c, 153-154.s.)
TRİGONOMETRİNİN KÂŞİFİ: EBÜ’LVEFÂBUZCÂNÎ
Onuncu yüzyılda, İslâm âleminde yetişmiş büyük matematik ve astronomi âlimidir. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin İsmâîl bin Abbâs’tır. Matematik başta olmak üzere, ömrünün büyük kısmını astronomik gözlemler yapmak, eser te’lîf etmek ve ders vermekle geçirdi. Matematik ve astronomideki hizmetleriyle ilim târihinde önemli bir yer tutan Ebü’l-Vefâ, trigonometriye (müsellesât), tanjant (zıl), kotanjant (zıllüt-temâm), sekant (tâti’) ve kosekantı (tâ-ti’ut-temâm) kazandırdı. Diophantos’un ve Batlemyüs’ün eserlerini inceleyip açıkladı. Zamanına kadar hiçbir matematikçinin yapamadığı hassaslıkta trigonometrik çizelgeler hazırladı. Astronomik gözlemler için gerekli ceyb (sinüs) ve zıl (tanjant) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık açı aralıklarıyla hesâbladı. Trigonometrinin altı esâs oranı arasındaki trigonometrik münâsebetleri ilk defa açıkladı. Bu oranlar günümüzde de aynen kullanılmaktadır. Sekant’ın kâşifi olarak genellikle Kopernik bilinirse de, ünlü bilim tarihçilerinden Morite ve Carra da Vaux’un araştırmaları sonucu, buluşun Ebü’l-Vefâ’ya ait olduğu tesbît edilmiştir.
Ebü’l-Vefâ, sinüs değerlerinin hesâbı için; yeni bir metod geliştirdi. Böylece hazırladığı cetvellerde 30° ve 15°’lik açının sinüsünü son derece dakik olarak virgülden sonra sekiz ondalık basamak hâlinde hesâbladı.
Trigonometrinin yanında cebir ilmi üzerine de, derinlemesine çalışmalarda bulunan Ebü’l-Vefâ, zamanında birçok Müslümân astronomi ve matematik âlimi, Ebü’l-Vefâ’nın çalışmalarını ve eserlerini görmek üzere Bağdat’a gittiler ve derslerinde bulundular. Günümüzde birçok batılı ilim adamı Ebü’l-Vefâ’nın eserleri üzerinde araştırma yapmaktadır. Onun yaptığı ilmî çalışmalar o devirde İslâm âleminin ilim ve fende ne kadar ileri olduğunu açık bir şekilde göstermektedir.
Zahîruddîn Beyhâkî, Târîhu Hukemâ-i’l-islâm kitâbında Ebü’l-Vefâ’nın şu sözlerini nakletmektedir: “Mal, can emniyeti ve sıhhat olmadan yaşanılan hayât, hayât değildir. Bir kimse sana, söz ile üstün gelirse aldırma, yeter ki, sükût ile gâlib gelmesin. Bir kimsenin seviyesine uygun olarak arkadaşlık et… Hocanın hakkını gözetmemek ahlâka sığmaz. Düşük, karaktersiz kimselerle görüşüp konuşma!” (Yeni Rehber Ansiklopedisi, 6.c, 148-149.s.)
KATARAKT TEDÂVÎSİNİ KEŞFEDEN ÂLİM:
AMMÂR MUSÛLÎ
Onbirinci asır Müslümân tıp âlimidir. İsmi, Ammâr bin Alî el-Musûlî olup, künyesi Ebü’l-Kâsım’dır. Batı dünyâsında Cana-musali adıyla tanındı. İslâm âleminde yetişen ve önde gelen göz hastalıkları tabibi ve cerrahlarından olan Ammâr, yaptığı yerinde teşhis, tedâvî ve ameliyat metodlarıyla tanındı. Katarakt hastalığını tedâvî için keşfettiği altı çeşit ameliyat usûlü üzerinde durdu. Ortaya koyduğu ameliyat usûlleri, kendi zamanına kadar bilinmiyordu. Araştırmalar sonucu, modern tıbbın elindeki modern âlet ve edevat ile yapılan katarakt ameliyatları ile, Ammâr’in metodu birbirine çok yakın ve benzer bulundu. Hattâ modern katarakt ameliyatları ile onun metodlarının pren-sib itibâriyle aynı kâidelere dayanmakta olduğu isbât edildi.
İki yüz elli sene sonra yaşayan tabib İbn-i Ebû Usaybiya, Ammâr hakkında şunları söylemektedir. “O, meşhûr bir göz tabibi ve sözü çok edilen bir zât idi. Göz hastalıklarının tedâvîsinde tecrübe ve ameliyatlarda büyük mahâret sâhibiydi. Hâkim Biemîrillâh zamanında Mısır’da bulundu. Kitâbü’l-Müntehâb fî İlâcil-Ayn adlı eserini Hâkim Biemîrillâh için kaleme aldı.” Eser 43 varak, ya‘ni 86 sahîfedir. Ammâr, bu eserinde yaptığı ameliyatları anlatmaktadır. Mükemmel bir ter-tîp içerisinde, son derece vecîz bir lisan ile yazılan eser, târihî bir girişten sonra, görme organının anatomisine yer vermektedir. Daha sonra çiziklerden başlayarak göz kapağı hastalıkları anlatılmıştır. Bu bölümden sonra; göz pınarlarına, göz derilerine, göz bebeğine ve son bölümde de gözün dâima nemli bulunmasına temas edilmiş ve göz sinirleri ele alınmıştır. Eserde, önce hastalıkların isimleri ve bunlarla ilgili açıklamalar bulunmaktadır. Daha sonra sebebi ve tedâvî şekli yer almaktadır.
Eserin mühim bir yönü de, ameliyatlarda özel îmâl edilmiş metal, içi boş iğne gibi bir âletin kullanılmasıdır. Ayrıca, göz bebeğinin ışığa karşı olan tepkisi ile kataraktın ameliyata müsâid olup olmadığına dâir karar verme tekniği geliştirmesidir.
Eserin tek yazma nüshası, İspanya’da, S.Lorenzo Krâliyet Manastır Kütüphânesinde bulunmaktadır.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi, 2.c, 132-133.s.)
VEREM HASTALIĞINI KEŞFEDEN
MÜSLÜMÂN HEKİM: ABBÂS VESÎM EFENDİ
Osmanlılar zamanında onsekizinci asırda yetişen, hekim, hattât ve astronomi âlimlerindendir. Kambur Vesîm Efendi ve Derviş Abbâs Tabîb isimleriyle de bilinen Abbâs Vesîm Efendi, onyedinci yüzyılın sonlarında doğdu. 1760 (H. 1174) senesinde İstanbul’da vefât etti.
Bursalı Tabîb-i Sultanî Alî Efendi ile babası Ömer Şifâî Efendiden tıp, Yanyalı Es‘ad Efendi’den hikmet ve Farsça, Ahmed Mıs-rî’den astronomi ve astroloji, Kâtibzâde Mehmed Refî Efendi’den tıp ve ta‘lik yazı, ayrıca Lâtince ve Fransızca öğrendi. Bâzı İtalyanca tıp metinlerini Türkçeye tercüme ettirerek, Avrupa’daki gelişmeleri ta‘kîb etti. Bir ara tahsîl maksadıyla Hicaz, Şam ve Mısır’a gitti. Bir çok ilmî araştırmalarda bulunup tıb alanındaki bilgisini geliştirdi. İstanbul’a dönüşünde Sultân Selîm Camii civârında eczâhâne ve muâyenehâne açtı. İstanbul’da kırk sene müddetle doktorluk yapıp, hem insanlara hizmet etti, hem de tıb alanındaki bilgisini arttırdı. Aynı zamanda tasavvufa yönelip Nakşibendiyye yolu büyüklerinden Mehmed Emîn Tokadî hazretlerinden tasavvuf bilgilerini öğrendi ve tatbîk etti. Abbâs Vesîm Efendinin şahsî tecrübeleri ve verem hakkında en son keşiflere yakın araştırma ve incelemeleri vardır.
Deontolojinin (tıp târihi ve tıp ahlâkı) gelişmesine ve uygulama şekline yön verdi. Eski tabîblerin eserlerinden ve kendi hocalarından öğrendiği bilgilerle, İstanbul’a gelen bâzı batılı tabîblerin eserlerinden istifâde ederek Düstûrül’-Vesîm fî Tıbbil-Cedîd vel-Kadîm adlı eserini yazdı. Doğu ve batı tıbbını karşılaştıran ve mükemmel bir külliyât olan bu eser tıb târihimiz bakımından önemlidir. İki cild ve 2083 sayfadan ibâret olan bu eserin birinci bölümünde baştan sona kadar organ hastalıkları, ikinci bölümünde kadın ve çocuk hastalıkları, üçüncü bölümünde şişler ve ülserler, dördüncü bölümünde basit ve bileşik ilâçlar anlatılmaktadır.
Abbâs Vesîm Efendinin ikinci önemli eseri Uluğ Bey Zîci’nin Türkçe şerhi olan Nehcül-Bülûğ fi Şerh-i Zîc-i Uluğ’dur. Açık Türkçe ile yazılmış olan bu eser, bütün tatbikata ait misalleri, İstanbul arz (enlem) ve tülüne (boylam) göre tertib etmiştir. Eski Türk takvimini incelemiş ve metinde olmayan İbranî ve Rûmî takvimlerini ilâve etmiştir.
(Rehber Ansiklopedisi, 1.c, 14-15.s.)
YERÇEKİMİ PRENSİBİNİ ASIRLAR ÖNCE
KEŞFEDEN BİLGİN: HÂZİNÎ
Onikinci yüzyılda Türkistan’da yetişen yer çekimi ve terâ-zilerle alâkalı çalışmalar yapan fizik, astronomi ve matematik âlimidir. İsmi Abdurrahmân el-Mansûr el-Hâzinî olup, künyesi Ebü’l-Feth’tir. Fiziğin dinamik ve hidrostatik konularına ağırlık verip bilhassa hidrostatik üzerine yöneldi. Sıvıların yoğunluğunu ölçme âletini keşfetti. Birçok katı ve sıvı cismin yoğunluklarını son derece hassas ve bugünkü neticelere yakın bir şekilde tesbît etti. Yine Hâzinî, yoğunlukları ölçmek için aero-metre kullandı. Sıvı maddelerin yoğunluğunu hesâblama metodunu ve cisimlerin hava içindeki ağırlıklarını hesâblamak için hikmet terâzisi denilen beş kefeli terâziyi geliştirdi. Hâzinî havanın ağırlığının bulunduğunu ve ölçülebileceğini ortaya koymakla, Toriçelli’den önce mes’eleyi ele almış ve incelemiş olmaktadır. Hâzinî, sıvılar gibi havanın da bir ağırlığı ve kaldırma gücü bulunduğunu söyledi. Hâzinî’nin bu ve benzeri ilmî araştırmaları, barometrenin (basınç ölçme âleti) keşfedilmesinde temel teşkil etmiştir. Böylece o, Toriçelli, Paskal, Boyle ve diğer batılı bilim adamlarına öncülük etmiş oldu ve Akışkanlar Mekaniği ilmini kurdu. Ayrıca, birçok ilmî deneyler sonunda bütün cisimlerin yerkürenin merkezine doğru, bir câzibe kuvveti (gravitasyon) ile çekildiklerini gösterdi. Bîrûnî’nin yaptığı araştırmayı geliştirerek, kütleler arasındaki çekim prensibini ortaya koydu. Bu konuyu eserinde şöyle anlatır: “Kuvvet, hacim, şekil ve âlemin merkezinden uzaklık bakımından birbirinin aynı olan cisimlerin ağırlıkları birbirlerine eşittir. Dünyânın merkezine muayyen uzaklıktaki ağırlığı belli olan her cismin, dünyânın merkezine olan uzaklığının farklılığına göre ağırlığı da farklıdır. Dünyânın merkezine olan uzaklık arttıkça, ağırlık da artar, yaklaştıkça hafîfler. Bu sebeple bir cismin ağırlığının diğer cismin ağırlığına nisbeti, onların dünyânın merkezine olan uzaklıklarının nisbeti gibidir.” Görüldüğü gibi yer çekimini Newton (1665) değil, ondan beş yüz elli sene önce yaşayan İslâm âlimi keşfetmiştir.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi, 9.c, 37-38.s.)
CERRAHİ İLMİNİN KURULMASINDA
MÜSLÜMANLARIN YERİ
Müslüman hekimlerin cerrahîye olan ilgileri Yunan tıp kla-
siklerinin IX. yüzyılda Arapçaya çevrilmesiyle başlamıştır. Bu
tercümeler Yunan tıp bilimlerine karşı olan alâkayı da berabe-
rinde getirmiştir.
Zekeriya Râzî (841-926), Batıda Rhazeş olarak bilinir ve
çağının en büyük hekimidir. George Sarton şöyle yazmaktadır:
“Râzî Orta Çağların en büyük klinisyeni olmasının yanı sıra iyi
bir kimyager ve fizikçidir. Kadın hastalıkları ve doğum bilgisine
ve göz cerrahîsine büyük katkılarda bulunmuştur.” Razî, yara-
nın dikilmesinde ilk olarak ipek iplik kullanmış; kırıklar hakkın-
da bir çalışma hazırlamış, cerrahî üzerine bir eser yazmıştır.
Ebû Kasım el Zehrâvî ise ortaçağda rakipsiz bir kabiliyettir.
Diğer adıyla Abulcasis Batıda modern cerrahinin babası ola-
rak anılmaktadır. Donal Campbell’e göre: “Avrupa âlimlerinin
Zehrâvî ile ilgili dikkatini çeken şey, doğumda cenini kolaylıkla
çıkarmasıdır.”Ceninin ters doğumuna müdaheleyi” ilk defa o
bulmuştur.
Tarihte hemofiliyi ilk açıklayan hekim Zehravî’dir. Leğen
kemiği kırıklarının tedavisini ilk yapan kişidir. Zehrâvî her türlü
göz ameliyatını yapmıştır.
Zehravî 200’den fazla âlet kullanmıştır ve çoğunun plânı
ve dizaynı kendisine aittir. Bu âletlerin farklı kullanılmasını de-
taylı olarak resmetmiştir. Kullandığı âletlerin şekillerini verdiği
için ameliyat târifleri net ve pratik açıdan değerlidir. Zehravî
cerrahî aletleri sistematik olarak sınıflandıran ilk hekimdir.
Zehravî tarafından sulu fıtık olarak adlandırılan hidrosel,
skrotumda sıvı birikimidir. Bu ameliyatın yapımı hakkında ge-
niş bilgi vermiş, kaç kişiyle çalışılması gerektiğini söylemiş ve
tedâvi sonrası yapılacak işlemleri yazmıştır.
Taş çıkarma ameliyatını geliştirmiştir. Bu ameliyat Arap
cerrahlar arasında yaygındı, ameliyat teknik bakımdan üstün
bir seviyeye çıkarılmıştı.
(Müslüman İlim Öncüleri, 131.s.)
DÜNYA TARİHİNDE İLK UÇAN İNSANLAR
Müslüman ilim adamları her sahada olduğu gibi uçma ve
havada kalma üzerine de çalışmalar yapmışlar ve bu çalış-
maları önemli sonuçlar vermiştir. Bunlardan ilk başta gelen
Farablı İsmail Cevheri’dir. Cevherî, Horasan’ın Farab şehrin-
de, milâdın onuncu asrında dünyaya gelmiştir. Cevheri, birçok
hesâblar yaparak uçmanın yollarını araştırmıştır. İlk zaman-
lar, evinin bahçesinde tecrübeler yapıp sonra da hazırladığı
birtakım tahtaları, ipleri ve kanatları alarak Nişabur’daki ulu
câminin minaresine çıkmıştır. Caminin kubbesinden havala-
narak uçmuştur. Dünyanın ilk uçan insanı, insanoğlunun ilk
tayyaresini yapan Cevheri, havada dolaştıktan sonra yere
inememiştir. (Miladi 1010) Endülüslü olan İbn-i Fernas da ka-
natlar takarak uçmaya çalışanlardandır.
Kartal kanatlı Hezarfen Ahmed Çelebi ise kendisin-
den önce yaşamış âlimlerin ilimlerinden, Farablı İsmail
Cevheri’nin uçuş tecrübelerinden faydalanmıştır. Hezar-
fen Ahmed Çelebi hakkında bilinen başlıca kaynak Evliya
Çelebi Seyahatnamesi’dir. Evliya Çelebi ondan: “İlk olarak
Okmeydanı’nın minberi üzerinde rüzgârın şiddetiyle kartal
kanatlarıyla sekiz dokuz kere havada pervaz ederek dön-
müştür. Daha sonra Sultan Murâd Han Sarayburnu’nda
Sinan Paşa Köşkü’nden temaşa ederken Galata Kulesi’nin
zirvesinden lodos rüzgârıyla uçarak Üsküdar’da Doğancılar
Meydanı’na inmiştir.” diye bahsetmektedir. Diğer uçma giri-
şiminde bulunan ise Lâgarî Hasan Çelebi’dir. Lâgarî Hasan
Çelebi Dördüncü Murâd devrinde elli okkalık barut macunu
ile çalışan 7 kollu bir roketin atış gücünden istifâde ederek
dünyanın ilk insan taşıyan roketini yapmıştı.
Bu tarihten sonra Avrupa’da buna benzer tecrübeler yapıl-
maya başlamış, kimi kendine kanat takmış ve kimi de tayyare
yapmaya çalışmıştı. Bu sahada çalışan Bâtılılar zikredilirken
Endülüslü Abbas bin Fernas ve Farablı İsmail Cevherî, He-
zarfen Ahmed Çelebi ve Lâgarî Hasan Çelebi ismi hiç söylen-
mez. Oysa ki bu tür çalışmaları ilk tecrübe edenler bu insan-
lardır. (Müslüman İlim Öncüleri, 157.s.)
1394 yılında Güney Azerbaycan’ın Sultaniye şehrin-
de doğan ve asıl adı Muhammed Turagay olan Uluğ Bey,
Timur’un torunu ve M. Şahruh Mirza ile Gevher Şad’ın oğ-
ludur. 1447 senesinde de babası Şahruh’un vefâtıyla yeri-
ne hükümdar oldu. Uluğ Bey, 11 yaşında Kur’ân-ı Kerîm’i
ezberlemiş ve yedi türlü kıraate göre okumada ihtisas ka-
zanmış bir din âlimi idi. Aynı zamanda ilim öğrenmiş ve ast-
ronomi çalışmaları yapmıştır. Bunun için Semerkand’a çok
büyük ve mükemmel bir rasathane inşa ettirdi. Uluğ Bey
Semerkand Rasathanesinde yüz kadar seçkin ilim adamı
ile birlikte çalışarak, daha önce kurulan rasathanelerde kul-
lanılan aletleri imal ettirdi ve bunların yanında yeni ve çok
mükemmel bazı gözlem aletleri de icat etti.
Uluğ Bey zîci, İslam dünyasında on altıncı, Batıda ise
on yedinci yüzyıldan itibaren yaygınlaşmaya başladı. Ba-
tıda kurulan rasathaneler ve astronomlar uzun zaman bu
zîcden istifâde etmişlerdir. Hatta teleskopun rasat için kul-
lanılmaya başlanmasına kadar, eser kendi alanındaki en
dakik eser olarak kullanılmaktaydı. Avrupa’da da çok meş-
hur olan bu eser, çeşitli dillere tercüme edilmiş ve defalarca
basılmıştır. İslam dünyasında, hususiyle Osmanlılarda bu
esere birçok şerh yazılmıştır. Batı bilim dünyası onu ya-
şadığı yüzyılın en büyük astronomu, rasathanesini de o
dönemin dünya harikası olarak nitelendirmektedir. Hatta
Amerika Uluslararası Astronomi Derneği, Ay kraterlerinden
birisine Uluğ Bey adını vermiştir. Uluğ Bey’in zîci bugün
dahî bazı araştırmalarda kullanılmaktadır. Meselâ en son
Rus araştırmacı Shcheglov 1977 senesinde katıların kay-
masını incelemek için Uluğ Bey’in rasathanesinde, Uluğ
Bey zîcindeki bilgiler ile modern bilgileri karşılaştırarak
gözlemler yapmıştır. Ayrıca Kandilli Rasathanesi’nde yakın
zamanlara kadar kamerî aybaşlarının hesaplanmasında da
Uluğ Bey zîci kullanılmaktaydı.
(Müslüman İlim Öncüleri, 174.s.)
EVRENSEL BİR DEHÂ: EL BİRÛNÎ
Ebu’r-Reyhan Muhammed b. el-Birûnî, milâdi 973 yılında
doğdu. “Müslümanlar o devirde ilim ve teknikte, bütün dünya-
da en ileri seviyede idiler. İlmî görüşleri temel esaslara bağ-
layıp yeni buluşların peşinde koşturuyorlardı. Meselâ Müslü-
manlar, Ptolomeus’un tamamen basit kadranını geliştirerek
yeni âletler îmâl ettiler. Birûnî ise, yedi buçuk metre kuturlu bir
kadrandan faydalanmıştı.
1017 yılında, Türk İmparatoru Gazneli Mahmûd’un dave-
ti üzerine Gazne’ye gitti. Hayatının büyük bir kısmını Gazne
medresesinde çalışmakla geçirmiştir. Birûnî 1025 yılında
Mâverâünnehir’in tul (boylam) dairelerindeki hataları düzeltti.
1030 yılında Sultan Mesud’a ithaf ettiği “Astronomi ve Yıldız-
lar Hakkında Kânun” isimli eserini, matematik ve astrono-
minin esas meselelerini aydınlatmak için yazmıştır. Bir çeşit
ansiklopedi olan bu eserde birçok yeni buluşlar mevcut olup,
trigonometriye ait geniş bir bölüm bulunmaktadır. Bu eserde
Gazne ve İskenderiye’nin enlem ve boylamları ile Dünya’nın
büyüklüğü hakkında malûmat bulunmaktadır.
İlim dünyası el-Birûnî ile çok yakından alâkadar olmakta-
dır. UNESCO tarafından 16 dilde yayınlanan “Görüş” dergisi
1974 Haziran sayısını el-Birûnî’ye tahsis etmiş ve kapak baş
sayfasında şunları yazmıştır: “Bin yıl önce orta Asya’da yaşa-
yan evrensel bir deha: El-Birûnî… Astronom, tarihçi, jeolog,
şair, filozof, matematikçi, coğrafyacı…”
Astronomiye dair pek çok eserler veren birçok usturlap-
lar vücuda getiren Birûnî’den, bir Fransız müsteşriki şöy-
le bahsetmektedir: “Hareketli olan arz mıdır, yoksa Güneş
midir? Birûnî pekiyi bilip tetkik ettiği bu olayları eserlerinde
Copernic’ten önce açıkladı.” Müslüman ilim adamlarının bu
çalışmalarına rağmen onların buluşları hep yok sayıldı. Asır-
larca dünya mihverinin eğikliğine dair Müslümanların verdiği
bilginin farkına varılmadı. Güneşteki lekelere ilk defa 1610’da
Müslümanlar dikkat çekmiştir, fakat bu Müslümanların
müşâhedeleri uzun zaman dikkate alınmamıştır.
(Müslüman İlim Öncüleri, 179.s.)
FOTOĞRAFI İLK DENEYEN ÂLİM : İBN-İ HEYSEM
İbn-i Heysem İslâm Âleminin yetiştirdiği fizik, matematik ve
astronomi âlimidir. 965’te Basra’da doğdu, 1038-1040 yılları
arasında Kahire’de öldü. Batı ilim dünyasında Alhazen adıyla
tanındı. Zamanının yüksek din ve fen ilimlerini öğrendi. Tah-
silinin bir kısmını tamamladıktan sonra, Bağdat’a giderek bil-
hassa; matematik, fizik, mühendislik, astronomi, meteoroloji
gibi fen ilimlerini öğrenip, bu hususta büyük bir şöhrete kavuş-
gösterdi.
İbn-i Heysem, optikte gölgenin nasıl meydana geldiğine dair
teoriler geliştirdi. Fotoğrafın ilk modelini ve karanlık odayı ilk
defa o denedi.
Gökkuşağının nasıl teşekkül ettiğini ve bunda renklerin
meydana gelişini gayet güzel bir şekilde izah etti. Billur küre
şeklindeki küçük su taneciklerinden güneş ışığının kırılıp yansı-
masının prensiplerini açıkladı. Özellikle ışığın yansıması konu-
sunda fizik ve optiğe getirdiği yenilikler, altı asır boyunca dünya
bilim çevrelerini etkilemiştir. İlmî incelemeler sonucu gözün gör-
me olayını açıkladı.
Öklid’den beri herkes görme işini, gözden çıkan ışınların eş-
yaya ulaşarak, gözün eşyayı algılaması olarak biliyordu. İbn-i
Heysem, ilk defa, bunun ilmî olmayıp, yanlış olduğunu savundu
ve doğru olan kendi teorisini ortaya koydu. İbn-i Heysem’e göre,
görme; eşyadan yansıyan ışınların göze gelmesi ve gözün arka
odak noktasında birleşmesi üzerine gözün eşyayı görmesidir.
İbn-i Heysem’in yazdığı eserlerin sayısı yüze ulaşmış ve
çoğu Avrupa dillerine tercüme edilmiştir. Birçoğu da risale ha-
lindedir. Bazıları ise daha önceki devirlerde âlimlerin yazdığı
eserlere şerhler ve özetlemelerdir.
En meşhur ve geniş muhtevalı eseri Kîtâb-ül-Menâzir’dir.
İbn-i Heysem’in bu meşhur eseri, ortaçağda beş defa Latince’ye
çevrilmiş olup, bütün Avrupa’da üniversite ve ilim merkezlerinde
tanınan tek müracaat eseri durumunda idi. Eser, 1572 sene-
sinde Risner tarafından “Opticue Thesaurus Alhazeni Arabis
Libri” ismiyle Latince’ye çevrilerek İspanya’nın Bale şehrinde
bastırılmıştır.
(Müslüman Bilim Adamları, 1.c., 71-74.s.)
FÜZECİLİĞİN ATASI LAGARÎ HASAN ÇELEBİ
Füzeciliğin atası sayılan büyük âlim, roketle dikey
uçuşu başarıyla gerçekleştirmiş ilk insandır. 1633 yılında
da füzeyle uçma hünerini göstermiştir. Hasan Çelebi 50
okkalık barut macunuyla dolu 7 kollu, kendi buluşu olan
bir fişeğe binerek yardımcılarının ateşlemesiyle uçmayı
başarmıştır. Lagari Hasan Çelebi’nin yaklaşık 300 metre
kadar havalandığı ve 20 saniye boyunca havada kaldığı
ölçülmüştür. Füzenin barutu bitince de daha önce hazır-
lamış olduğu kanatları açmış, Sinan Paşa Sarayı önünde
denize inmiştir. Bu gösteri üzerine IV. Murâd tarafından
mükâfatlandırılmış, sipahi sınıfına yazdırılmıştır.
Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde roketle uçma olayı-
nı şu şekilde anlatmaktadır: “Murâd Han’ın Kaya Sultan
isimli kızı dünyaya geldiği gece akika kurbanı şenliği oldu.
Bu Lagari Hasan elli okka barut macunundan yedi kollu
bir fişek keşf eyledi. Sarayburnu’nda Hünkâr huzurunda
fişenge bindi ve yardımcıları fitili ateşlediler. Lagarî, “Pa-
dişahım seni Huda’ya ısmarladım, İsa Nebî ile konuşma-
ğa gidiyorum” diyerek semaya fırladı. Yanında olan diğer
fişekleri ateşleyip rûy-u deryayı çırağan eyledi. Fişengi
kebîrinin barutu kalmayınca zemine doğru inerken kartal
kanatlarını açarak Sinan Paşa Köşkü önünde deryaya
indi ve padişahın huzuruna geldi. Yere inince Padişah’a
“Padişahım, İsâ Nebî sana selam söyledi” diyerek şakaya
başladı.” Daha sonra Lagarî Hasan Çelebi Kırım’a gitmiş,
orada Selâmet Giray Hanın yanında ölmüştür.
Weekly Word News dergisinin neşrettiğine göre, Nor-
veçli âlim Roffavik, ilk uzay roketinin Türkler tarafından
keşfolunduğunu batıya kabul ettiren bir araştırma yap-
mıştır.İlginçtir ki modern anlamda ilk roket çalışmaları da
bugün Kırım’ın içinde bulunduğu Ukrayna’da başlamıştır.
(Müslüman Bilim Adamları, 2.c, 218.s.)
ONDALIK KESİRLERİ BULAN ÂLİM
Gıyâseddîn Cemşid, ondalık kesirleri ilk defa kullanan bü-
yük matematik ve astronomi âlimidir. On dördüncü asrın son-
larına doğru Kaş şehrinde doğdu. Mantık, belâgat, matematik
ve astronomi ilimlerini tam manâsıyla tahsil etti.
Avrupalı ilim tarihçileri, yıldızların ve gezegenlerin yörünge-
lerinin dâire şeklinde olmayıp, elips şeklinde olduğunun keşfi-
ni Kepler’in başarılarından sayarlar. Hâlbuki ondan yüz sene
önce Gıyâseddîn Cemşid, bu ilmî hakîkati Nüzhet-ül-Hadâik
adlı eserinde îzâh etmiş ve ortaya koymuştur. Ay tutulmasının
hesaplamalarını gayet hassas olarak yaptı. Böylece Kepler’in
bunu kendine mâletme iddiası geçersiz ve asılsız kaldı.
Gıyâseddîn Cemşid, astronominin yanında ilmî çalış-
malarını daha çok matematik alanında yoğunlaştırdı. Onda-
lık kesirleri ilk defa kullandı. Hâlbuki ondalık kesirlerin keşfi,
Simon Stefan’a atfediliyordu. 1948 senesinde Alman bilim
tarihçisi Pouluckey yaptığı araştırmalar sonucu, ondalık ke-
sirlerin asıl kâşifinin Gıyâseddîn Cemşid olduğunu ispatladı
ve ilim âlemine kabul ettirdi. Cemşid, Simon Stefan’dan yüz
altmış sene önce yaşamıştır. O, ondalık sayılar üzerinde dört
işlemi uyguladı. Avrupa’da ise, bu sistem ancak on altıncı
asırdan sonra kullanılabildi. Bu konudan bahseden Risâlet-ül-
Muhîtiyye adlı eserinde, dâire çevresi ile yarıçap arasındaki
oranı çok açık bir şekilde göstermiştir. Bulduğu değer kendi-
sinden 400 sene sonra bulunan bugünkü değere (pi sayısı)
göre baştan on üçüncü rakama kadar aynıdır.
Miftâh-ül Hisâb (Aritmetiğin Anahtarı) adlı eserinde her-
hangi bir dereceden kök alma yollarını hesapladı. Binom
açılımı olarak matematikte bilinen formülden istifâde edilerek
gerçekleştirilen bu kök alma işlemlerinin keşfi, batı âleminde
Newton’a atfediliyorsa da daha sonra Newton’dan üç asır
önce Cemşid’in ilk defa Binomial denklemleri çözdüğünü
Derek Stewart; Sources of Mathematics adlı eserinde ilim
dünyâsına açıklamıştır. Cemşid, trigonometri üzerinde yaptığı
çalışmalar sonucu sinüs cetvellerini hazırladı ve bunu üçüncü
dereceden trigonometrik denklemlerin çözümünde kullandı.
(Müslüman Bilim Adamları, 1.c., 265.s.)
MATEMATİK DEHÂSI
GELENBEVÎ İSMAİL EFENDİ
Meşhur Osmanlı matematikçisi, kadı, Hanefî mezhebi fıkıh
ve kelâm âlimidir. On iki-on üç yaşına kadar sokaklarda oyun
oynayan Gelenbevî, babasının bir arkadaşı vasıtasıyla ilme
yönelmiş ve o günden itibaren kısa zamanda başarı gösterip,
zekâ ve çalışkanlığını ortaya koymuştur.
Birinci Abdülhamid Han zamanında İstanbul’a gelen bir
Fransız mühendisi, logaritma cetvelini İstanbul’da kimsenin
bilmediği iddiasında bulundu. Yanındakiler de, onu, Gelenbevî
İsmail Efendi’ye götürdüler. Fransız, verdiği logaritma cetve-
liyle ilgili soruya, tayin edilen zamana kadar cevap vermesi-
ni istedi. İsmail Efendi, müddet dolunca sorusunun cevabını
almaya gelen Fransız mühendise, logaritma ile ilgili yazdığı
kitabı verdi. Fransız, kısa bir sürede böyle bir eserin yazılması
karşısında dona kaldı. Tercümanı vasıtasıyla eseri inceledik-
ten sonra, katiplerin reisi Râşit Efendi’ye; “Şu adam Avrupa’da
olsaydı, ağırlığınca altın değeri olurdu” diyerek hayret ve tak-
dirini ifade etti.
Üçüncü Selim Han’ın saltanatının ilk senelerinde,
Kâğıthane’de yapılan bir talimde, atılan humbaralardan hiçbi-
ri hedefe isabet ettirilememişti. Sultan, üzülerek; “Bunları tam
hesaplayacak biri yok mu?” diye sorunca, Gelenbevî İsmail
Efendi’yi tavsiye ettiler. Bunun üzerine Gelenbevî İsmail Efendi
huzura çağrıldı. Matematik hesaplarına göre humbarayı dü-
zeltti. Yapılan üç atışta tam isabet kaydetti. İsmail Efendi’nin
bu bilgisini takdir eden Padişah, gayet memnun olarak, ona
günlük tahsisat verilmesini emretti. İlimde, ahlâkta, ibadette
örnek bir Müslüman olan Gelenbevî İsmail Efendi, zamanında
pek tanınmadı. Bıraktığı eserler onun ilmindeki üstünlüğünü
açıkça ortaya koymuştur. İsmail Efendi, medresenin yetiştirdiği
ve ilmî değerini Osmanlı Devleti’nin sınırları dışına taşıran son
âlimlerden biridir. Aklî ve naklî ilimlerde verdiği eserleri ile on
sekizinci asır Osmanlı kültürünü zamanımıza aktarmıştır. O ilk
defa eski matematik ile Avrupa matematiği arasında geçit vazi-
fesi gören eserler yazmıştır.
(Müslüman Bilim Adamları, 1.c, 259.s.)
BATIYA IŞIK TUTAN ÂLİM EBÜ’L-VEFÂ BUZCÂNİ
İslâm âleminde yetişmiş büyük matematik ve astronomi
âlimidir. Matematik başta olmak üzere, ömrünün büyük kıs-
mını astronomik gözlemler yapmak, eser telif etmek ve ders
vermekle geçirdi.
Matematik ve astronomideki hizmetleriyle ilim tarihinde
önemli bir yer tutan Ebü’l-Vefâ, trigonometriye (müsellesat),
tanjant (zil), kotanjant (zıll-üt-temâm), sekant (kati’) ve kose-
kantı (tâti’ut-temâm) kazandırdı. Zamanına kadar hiç bir ma-
tematikçinin yapamadığı hassaslıkta trigonometrik çizelgeler
hazırladı. Astronomik gözlemler için gerekli ceyb (sinüs) ve
zil (tanjant) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık
açı aralıkları ile hesapladı.
Trigonometrinin altı esas oranı arasındaki trigonometrik
münasebetleri ilk defa açıkladı. Bu oranlar günümüzde de
aynen kullanılmaktadır. Ünlü bilim tarihçisi Plorian Cajo-
ri, History of Mathematics adlı eserinde şöyle demektedir:
“Ebü’l- Vefa şüphesiz ki Harezmî’nin matematik ve cebirdeki
buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle geometri ile cebir
arasındaki münasebetler üzerinde durdu. Böylece bazı cebir-
sel denklemleri geometri yoluyla çözmeyi başardı ve diferan-
siyel hesabın ve analitik geometrinin temelini kurdu.” Ebü’l-
Vefâ Buzcânî’nin matematik tarihinde ilk defa ortaya koyduğu
formüllerden bazıları trigonometride toplam ve fark formülleri,
yarım açı formülleri, Sekant ‘ın kâşifi olarak genellikle Koper-
nik bilinirse de, ünlü bilim tarihçilerinden Morite Candon ve
Carra da Vaux’un araştırmaları sonucu, bu buluşun Ebü’l-
Vefa’ya ait olduğu tespit edilmiştir.
Ebü’l-Vefâ, sinüs değerlerinin hesabı için yeni bir metot
geliştirdi. Böylece hazırladığı cetvellerde 30°’lik ve 15°’lik açı-
nın sinüsünü son derece dakik olarak virgülden sonra sekiz
ondalık basamak hâlinde hesapladı.
Günümüzde birçok batılı bilim adamı Ebü’l-Vefa’nın eser-
leri üzerinde araştırma yapmaktadır. Onun yaptığı ilmî çalış-
malar, o devirde İslâm âleminin ilim ve fende ne kadar ileri
olduğunu açık bir şekilde göstermektedir.
(Müslüman Bilim Adamları, 1.c, 220.s.)
BÜYÜK ASTROLOG BATRÛCÎ
Modern astronominin kurucularındandır. El-Batrûcî, İslâm
ve Latin dünyasının astronomi sahasında büyük bir âlimi ola-
rak tanınmıştır, Latince olarak, Alpetragius denilmektedir.
El-Batrûcî’nin eseri incelendiğinde, onun geniş bir tarih
ve astronomi bilgisine sahip olduğu görülür. Batrûcî, Kur’ân-ı
Kerîm’deki astronomi ile ilgili ayetlere hususi bir ilgi gösterdi.
Bu büyük astronomi âlimi, bugünkü modern astronominin
temeli kabul edilen Kopernik’in ve daha pek çok batılı bilim
adamının faydalandığı birçok yeni esaslar ortaya koymuştur.
Batrûcî trigonometrik ispatlamalarda da bir üstat idi. Bü-
tün gezegenlerin iki kutuplu olduğunu açıkladı. Gök cisimle-
rinin hareketlerinin, doğudan batıya doğru olduğunu kabul
etti. Az yoğun gök cisimlerinin, çok yoğun gök cisimlerine
göre daha hızlı döndüğünü açıkladı. Hareketi, yer değişimi
yanında, hız ve enerjinin bir fonksiyonu olarak ifade etti.
Batlamyus’a göre hareket, sâdece bir konum değişimi, ge-
zegenler tek kutuplu, gezegenlerin hareketleri ise batıdan
doğuya doğru idi.
Bütün bunları dikkate alan Yahudi fen adamı ve astro-
nomi bilgini Levi B. Gerson Milhamot Adanâî (ölümü 1344),
Worsofthe Lord kitabında, onu astronominin kurucusu olarak
vasıflandırırmıştır. Başka bir Yahudi bilgin Yehûdâ bin Sala –
mon Kohen de, Batrûcî’nin; Latin, Hıristiyan ve ortaçağ bil-
ginleri üzerinde etkisinin dolaylı yoldan Kopernik’e ulaştığını
söylemiştir. Bütün bunlar, modern astronominin kurucusu
olarak Kopernik’i değil, Batrûcî’yi kabul etmek mecburiyetin-
de olduğumuzu gösterir.
Batrûcî’nin yeni sistemi, Batlamyus’un sisteminin yeri-
ni aldı ve modern çağları hazırladı. Onun bu yeni sistemi,
yalnız astronomiyi değil, ortaçağ boyunca, tabiat ilimlerini ve
batı felsefesini etkiledi. Tesirleri çok derin oldu. Öyle ki, son-
raki asırlarda batılı bilim adamlarının dikkat nazarlarını, tam
manasıyla İslâm âlemindeki fen, matematik ve astronomi
ilimlerine teksif etmelerine yol açtı.
(Müslüman Bilim Adamları, 1.c., 76.s.)
HASSAS TERAZİNİN KÂŞİFİ: HÂZİNÎ
Yer çekimi ve terazilerle âlakalı açıklamalar yapan fizik,
astronomi ve matematik âlimidir. İsmi Abdurrahmân el-
Mansûr el- Hâzinî olup, künyesi Ebû’l- Feth’dir. Doğum tarihi
belli değildir. Miladi 1155 (H. 550) senesinde vefât etti.
Abdurrahmân Hâzinî, doğup büyüdüğü Merv şehrinin
ünlü âlimlerinden iyi bir tahsil gördü. Özellikle fizik, astro-
nomi ve matematik ilimlerinde devrinde söz sahibi oldu.
Astronomiye çok önem verdi, birçok İslâm şehrinde kıblenin
nasıl bulunacağı konusunda esaslı çalışmalar yaptı. Fiziğin
dinamik ve hidrostatik konuların ağırlık verdi. Bilhassa hid-
rostatik üzerine yöneldi. Akışkanların yoğunluğunu ölçme
âletini icat etti. Ayrıca, Bîrûnî’nin kullandığı altı geniş, üstü
dar konik bir kap biçimindeki âlet ile, cisimlerin akışkanlar
içindeki sürükleme kuvvetleri konusunu inceledi. Birçok katı
ve sıvı cisimlerin yoğunluklarını son derece hassas ve bu-
günkü neticelere yakın bir şekilde tespit etti. Bu ölçümleri
beş kefeli terazi olan hikmet terazi ile yaptı.
Hâzinî, havanın ağırlığının bulunduğunu ve ölçülebilece-
ğini ortaya koydu. Hâzinî, sıvılar gibi havanın da bir ağırlı-
ğı ve kaldırma gücü bulunduğunu ve hava içinde bulunan
cismin ağırlığının, kaldırma kuvveti sebebiyle azalmış ol-
duğunu söyledi. Bu durumun bütün akışkanlar için geçerli
olduğunu ifade etti.
Yer çekimi konusunda araştırmalar yaptı. Bütün cisimle-
rin yer kürenin merkezine doğru, bir cazibe kuvveti (gravi-
tasyon) ile çekildiklerini gösterdi. Newton’dan 500 yıl önce
bu araştırmayı yapmıştır. Cisimlerin bu çekilme kuvvetinin
farklı oluşunun düşen cisim ile çekim merkezi arasındaki
mesafeye bağlı olduğunu söyledi. Dünyanın merkezine doğ-
ru yaklaştıkça suyun daha fazla yoğunluğa sahip olduğunu
söyledi.
Hâzinî, yer çekimi ve özgül ağırlıklar terimlerinin geliş-
mesinde büyük rol oynayan Müslümân ilim adamlarının en
önde gelenlerindendir.
(Müslümân Bilim Adamları, c.1 s.290-299)
ÇAĞINA DAMGASINI VURAN ÂLİM:BÎRÛNÎ
Eserlerindeki yüksek fen bilgileri, kendinden sekiz asır son-
ra gelen fen âlimlerini dahî hayrette bırakmış, bugünkü fenin
mimarlarının rehberi olmuş büyük fen ve İslâm âlimidir. Milâdi
973 (H. 362) yılında dönemin önemli kültür merkezlerinden biri
olan Hârizm’in Kâs kasabasında doğdu. Miladi 1049 (H. 441)
senesinde Gazne’de vefât etmiştir.
Dönemin tanınmış bilginlerinden Ebû Nasr İbn Irak ve Abd
el-Samed İbn Abdel-Samed el-Hakîm’den ders almıştır. Astro-
nomi, matematik, fizik, tıp, coğrafya, tarih gibi çeşitli alanlarda
seçkin eserler hazırlayan Bîrûnî, evrensel kültüre katkı yapan
ender ilim insanlarından birisidir. Astronomi ilmine düşkünlüğü
sebebiyle rasathâne çalışmaları yaptı. İbn-i Sînâ ile görüştü.
Aralarında ilmî münazaralar oldu. İbn-i Sînâ’nın bozuk düşün-
celerini red ve tenkit ederek felsefî görüşlere ve yanlış düşün-
celere saplanmış olduğunu belirtti.
Astronomi çalışmaların güneşin ve gezegenlerin meyilleri-
nin tespiti ile başladı. Dönemin ünlü astronomlarından Ebû el-
Vefâ eI-Bûzcânî ile karşılıklı gözlemler yaparak ay tutulmasını
gözlemlemiştir. Harezm şehrinin meridyenini Bağdat’a göre
tayin etmiştir.
Dünyâ’nın yuvarlak olduğunu ve kendi etrafında döndüğü-
nü ilmî olarak izah etmiştir.
Dünyâ‘nın yüzölçümünü ve çapını doğru olarak ölçmüş-
tür. Karaların kuzeye doğru kaydığını ilk defa ortaya atmıştır.
Güneş’in kış aylarında kuzey yarım küresine ve yazın gü-
ney yarım küresine yaklaştığını, med-cezirin sebeplerini ve
rüzgârların varlık sebebini bulmuştur. İlk cihan haritası ve ilk
küreyi yapmıştır.
Bîrûnî’nin eserleri incelendiğinde, onun esaslı bir dîn kül-
türü almış ve aldığı bu dîn ilimleri kültürünü tam anlamıyla
hazmetmiş, bütün hayâtına ve çalışmalarına sirâyet ettirmiş ol-
duğu görülmektedir. Bîrûnî, çok nadir yetişen bir dâhi, ilim dün-
yasına şimdi ve gelecekte ışık tutacak büyük bir âlimdir. Ünlü
bilim tarihçisi George Sortona göre 11. asır “Bîrûnî Asrı”dır.
(Müslümân Bilim Adamları, c.1, s.108-125)
CEBÎR DÂHÎSI BEHÂEDDIN ÂMILÎ
Lübnan’da bulunan Baalbek’te doğdu. Küçük yaştan iti-
baren ilim tahsiline başlayan Bahaeddin Amili; on üç yaşına
geldiği sırada çok güzel Arâbça ve Farsça konuşup, eser
inceler hâle geldi. Hacc için Hicaz’a gidip orada kaldığı müd-
det içinde dînî ilimleri öğrendi. İslâm âleminin meşhur ilim
merkezlerini gezerek devrin büyük âlimlerinden ilim öğren-
ve edebiyatını okuyup hikmet ve tarih alanında incelemeler
yaptı. Daha ziyade fen, matematik, astronomi, cebir ve man-
tık ilimleriyle meşgul oldu.
Devrinin âlimleri arasında keskin zekâsı ile şöhret ka-
zandı. Asrının bilim adamlarını güç durumda bırakan birçok
matematik problemlerini çözdü. Hocası olarak kabul ettiği
Kerhî’nin matematik ve cebirle ilgili eserlerini açıklayıp, yo-
rumladı. Doğal tek tam sayılar ve doğal çift tam sayılar di-
zisinin toplamını veren ifadeyi formülleştirdi. Cebirsel denk-
lemin yaklaşık gerçek kökünü bulma metoduna dair yeni bir
usûl ortaya koydu ve buna “Tarîkat-ül’-Keffeteyn” (iki kefe
usûlü) veya “Tarîkat-ül-mîzân i’r-Riyâzi” (matematik terazisi
usûlü) adını verdi. Bu metotla çok hassas ve dakik çözümler
ortaya koydu. Amili’nin bulduğu bu metot günümüzde, dene-
me yanılma yoluyla kök bulma ve çok dereceli denklemlerin
çözümünde kullanılmaktadır.
Ayrıca bu metot Avrupa ilim çevrelerince de kullanıldı.
Ünlü İngiliz ilim adamı İsaac Newton, Âmilî’nin kitaplarını
inceleyerek bu metodu öğrendi ve bundan istifade ederek
yaklaşık hakiki kök bulma meselesinde; “Newton-Raphson
Metodu” denilen yeni bir metot geliştirdi. Diferansiyel ve in-
tegral hesaplamalardaki dakik, hassas ve sağlam sonuçlara
götüren bu metod günümüzde bilgisayarlarda, nümerik ana-
lizde sıklıkla kullanılmaktadır.
Ömrünü dîn ve fen ilimleri üzerinde araştırma yapmakla
geçiren Bahaeddin Amili, İsfahan’da vefat etti. Tus’ta defne-
dildi.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi, c.3, s.311-312)
GÖKLERİN FATİHİ: ULUĞ BEY
Astronomi âlimi, Semerkant sultanıdır. Tam ismi, Mu-
hammed Tragay bin Muînüddin’dir. Güney Âzerbaycan’daki
Aultâniyye şehrinde 22 Mart 1394 tarihinde doğdu. 25
Ekim 1449 senesinde vefat etmiştir. Tîmûr Han’ın toru-
nu, Şahruh’un oğludur. 11 yaşında Kur’ân-ı Kerîm’i ez-
berledi. Arapça’yı mükemmel bir şekilde öğrendi. Bursalı
Kadızâde-i Rûmî’den ders aldı. 19 yaşındaki iken Horasan
ve Maverâünnehir eyâletine hakan naibi olarak gönderildi.
Semerkant’ı başşehir seçti.
Dünyâ ilim târihinin, zamanına kadar yetiştirdiği en bü-
yük astronomi âlimi olarak şöhret yaptı. Her zaman ciddi
konularla ilgilenir, ilim için gerekli ortamı meydana getir-
meye çalışırdı. İdârî hizmetlerinin yanında ilmî çalışmalara
büyük önem verdi ve sarayını bir akademi haline getirdi.
Biri Semerkant’ta diğeri de Buhara’da olmak üzere iki bü-
yük medrese yaptırdı. Semerkant’a 1420 yılında yaptırdığı
medrese özelikle astronomi ve matematik alanında faali-
yet gösteriyordu. Astronomiye o denli düşkündü ki kendisi
için Semerkant Medresesi’nde yaptırdığı odanın tavan ve
duvarlarını gök cisimlerin resim ve manzaralarıyla donat-
mıştı.
Kuşkusuz astronomi alanında çalışmalar yapan bir eği-
tim kurumunda rasathane (gözlemevi) ve gökbilim aletleri-
ne gereksinim vardı. Dört yıl gibi kısa bir sürede 40,2 met-
re yarıçaplı dev bir sekstantı olan Semerkant Rasathanesi
tamamlandı. Sekstant; Güneş, Ay ve gezegenlerin merid-
yen üzerindeki geçişlerini gözlemek için kullanılıyordu ve
dünyanın en büyük gökbilim aletiydi. Kurduğu medresede
ileri düzeyde dersler veriliyordu. Uluğ Bey için önemli olan
başka ülkeleri fethetmek değil, göklerin fethiydi.
Hayâtını İslâm kültür ve medeniyetinin gelişmesi ve
yükselmesine vakfeden Uluğ Bey, yalnız Türk- İslâm ilim
târihinde değil, dünyâ tâhinde de önemli bir yer tuttu.
(Bilim ve Teknik Dergisi, sayı 506, s.106-107)
AVRUPA’DA İLK ÜNİVERSİTE
Bugünkü mânâda ilk üniversitelere Abbâsîler döneminde
Bağdat’ta rastlanır. İlk üniversiteyse, Emevîler tarafından Fas’ın
Fez şehrinde 859 senesinde kurulan Keyruvan Üniversitesidir.
Eski Yunan ve Roma dönemlerinde bâzı yüksek eğitim ve öğre-
tim teşkilâtları olmasına rağmen bunların bugünkü mânâda üni-
versite niteliği yoktur. Batıda üniversiteler İslâm medeniyetinin
Endülüs Emevî Devleti vâsıtasıyla Avrupa’ya girmesiyle başlar.
Fas, Kurtuba ve Gırnata üniversiteleri, ilim ve fennin kilise
ve piskoposların tesirindeki ruhban sınıfına mensup öğretim
üyeleri olan okullara girmesine vesile olarak, sâdece hukuktan
ibâret olan öğretim dalına tıp, astronomi, ilâhiyat ve benzerleri-
nin de eklenmesini sağladı. O zamâna kadar Avrupa kralları ve
devlet adamları tedâvi olmak için Kurtuba Üniversitesinin Tıp
Fakültesine gelirlerdi. Hattâ dünyânın düz olduğuna inanan Av-
rupalılar, Galile, Kopernik, Newton dünyânın döndüğünü İslâm
kitaplarından öğrenip söyleyince onları suçlu görüp hapsede-
cek kadar ilim ve fende geriydi.
Bağdat’taki Nizâmiye Medresesi (1065), Osmanlılar’daki ilk
üniversite olan İznik Medresesi (1331) gibi misalleriyle de Sel-
çuklular ve Osmanlılar döneminde hızla gelişen medrese mü-
essesesi Tanzimata kadar fen derslerinde de söz sâhibiydi. Fen
dersleri kaldırılınca ilim ve fenni Endülüs Emevîleri vâsıtasıyla
İslâm medeniyetinden alan batı, doğuyu geçmeye başladı.
Günümüzdeki teşkilât ve statüye sâhip üniversiteler mem-
leketimizde, 1863’te kurulan Dârülfünun’la başlar. Avrupa üni-
versitelerinde eğitim-öğretim kilisenin kontrolü altındaki teoloji
(dîn ilmi)’ne dayanmasına rağmen Türklerin Selçuklu, Osmanlı
ve daha pekçok değişik dönemlerde kurdukları çeşitli statüler-
deki üniversitelerde müsbet ilimlerin de okutulması bakımın-
dan üniversite olarak ilmî kariyerini başından günümüze kadar
muhâfaza etti. Bu sebeple Türkiye’de modern üniversitelerin ilki
olan İstanbul Üniversitesi, 1453 senesinde Fâtih Sultan Meh-
med Hanın dîn ilimleri yanında fen ilimlerinin de okutulması için
kurduğu Fâtih Külliyesine (Medreseler topluluğu) dayanmakta
olup, beş asırlık bir geçmişe sâhiptir.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi, c.6 s.114-121)
ORTAÇAĞ’IN ÜNLÜ MATEMATİK BİLGİNİ:
EBÛ’L VEFÂ EL-BÛZCÂNÎ
İslam âleminde yetişmiş büyük matematik ve astronomi
âlimidir. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin İs-
mail bin Abbas’dır. Miladi 10 Haziran 940 (H. 328) yılında
Horasan’ın Buzcan kasabasında doğmuş, miladi 1 Temmuz
998 (H. 388) yılında Bağdat’da vefat etmiştir.
İlim tahsiline amcası Ebû Amr Mugâzili’den matematik,
dayısı Ebû Abdullâh Muhammed bin Anbese’den geometri
dersleri alarak başladı. 19 yaşında zamanın ilim ve kültür
merkezi Bağdat’a gitti ve ömrünün sonuna kadar burada ilim
ile meşgul oldu.
Matematik başta olmak üzere, ömrünün büyük bir kıs-
mını astronomik gözlemler yapmak, esir telif etmek ve ders
vermekle geçirdi. Matematik ve astronomideki hizmetleriyle
ilim tarihinde önemli bir yer tutan Ebû’l Vefâ,trigonometriye
(müsellesât), tanjant (zıl), kotenjant (zıll- üttemâm), sekant
(kati’) ve kosekantı (tâti’ ut- temâm) kazandırdı. Bugün bile
trigonometride grafiklerin tanımında aynen kullanılan, trigo-
nometrinin altı temel eğrisi (grafiği) arasındaki trigonometrik
hesapları tespit etti. Zamânına kadar hiçbir matematikçinin
yapamadığı hassaslıkta trigonometrik çizelgeler hazırla-
dı. Üçgenler üzerine ilk ciddi çalışmayı yaptı. Bu konudaki
keşifleri, tanımları, kavramları ve çizelgeleri kendisinden
yüzyıllarca sonra gelen büyük matematik bilginlerinin fikir
yapılarında etkili oldu. Trigonometrinin yanında cebir ilmi
üzerinde de, derinlemesine çalışmalarda bulunan Ebû’l Vefâ,
o zamâna kadar bilinmeyen dördüncü dereceden denklem-
lerin çözümünü de gerçekleştirdi.
Sekant’ın kaşifi olarak genellikle Kopernik bilinirse de,
ünlü bilim tarihçilerinden MoriteCandon ve Carra da Vaux’un
araştırmaları sonucunda bu buluşun Ebû’l Vefâ ‘ya ait olduğu
ispat edilmiştir. Ebû’l Vefâ, TychoBrahe’den asırlar önce ayın
değişimini incelemiş ve getirdiği esaslar asırlarca kullanıl-
mıştır. Bu sebeple ayın bazı bölgelerine onun ismi verilmiştir.
(Müslümân Bilim Adamları, c.1 s.220-224)
BÜYÜK FİZİK ÂLİMİ ABDURRAHMAN EL-HAZİNİ
Yer çekimi ve terazilerle ilgili açıklamalar yapan fizik,
astronomi ve matematik âlimidir. Abdurrahmân Hâzini, do-
ğup büyüdüğü Merv şehrinin ünlü âlimlerinden iyi bir tahsil
gördü. Özellikle fizik, astronomi ve matematik ilimlerinde
devrinde söz sahibi oldu. İbn-i Heysem ve Bîrûnî’nin eser-
lerini inceleyip onlardan istifade etti. Astronomiye çok önem
verdi. Birçok İslâm şehirlerinde kıblenin nasıl bulunabilece-
ği hususunda esaslı çalışmalar yaptı.
Abdurrahmân Hâzini’nin bilime yaptığı en büyük katkı,
fiziğin önemli konularından biri olan ölçü ve tartı teorilerine
getirdiği boyuttur. Ona göre doğru bir denge, ancak geo-
metrik ispatlar üzerine kurulur. Bu bağlamda, fiziğin dinamik
ve hidrostatik konularına ağırlık verdi. Bilhassa hidrostatik
üzerine yöneldi. Akışkanların yoğunluğunu ölçme âletini
keşfetti. Ayrıca, Bîrûnî’nin kullandığı altı geniş, üstü dar ko-
nik bir kap biçimindeki âlet ile cisimlerin akışkanlar içindeki
sürükleme mukavemetleri konusunu da araştırmıştır. Bir-
çok katı ve sıvı cisimlerin yoğunluklarını son derece hassas
ve bugünkü neticelere yakın bir şekilde tespit etmiştir.Ölçü
ve tartı teorilerine getirdiği düşünce ile fizik ilmine oldukça
faydalı bilgiler sunan El-Hazini, iki eşit kefeli teraziyi de tarif
etmiştir. Arşimet tarzı olarak da tarif edilen bu terazi altın,
gümüş ve diğer metaller ile bunların alaşımlarının tartı me-
toduyla anlaşılmasını sağlar. Bu buluş, dinamik kefeli ve
sürgülü terazilerin yapılmasına zemin hazırlamıştır. Bugün
bu terazi, elektronik olmayan elle kontrol edilebilir teraziler-
de aynen kullanılmaktadır.
Dünyanın merkezine doğru yaklaştıkça suyun daha fazla
yoğunluğa sahip olduğunu ileri sürdü. Bu konuda deneyler
yaptı. Aynı, hipotezi Batılı bilgin Roger Bacon (1214-1294)
100 sene sonra kadar genişletti. Selçuk ülkesinin enlem ve
boylamlarını hesapladı. Birçok yerlerin kıblesini tespit etti.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi, c.9, s. 37-39)
HESAP UZMANI ABDÜLHAMİD İBN-İ TÜRK
Cebir ilminin temelini atan Müslüman bilginlerdendir. İbn-i
Türk el-Cîlî ismiyle tanınmıştır. 10. asrın başlarında vefat
etmiştir. Büyük matematikçi Harezmî’nin çağdaşı olan İbn-i
Türk, aritmetik ilminde bilgili, bu alanda öncü, adı aritmetikçi-
lerin dilinden düşmeyen bir hesap uzmanıdır.
Tarihte Türk lakabını taşıyan nadir Türk bilim adamların-
dandır. Cebir konusunda yazmış olduğu kitabın ancak küçük
bir bölümü bugün elimizde bulunmaktadır. Burada, özel tipler
halinde gruplandırılmış ikinci derece denklemlerinin çözümle-
ri, Hârizmi’ninkilerden daha ayrıntılı olarak verilmiştir.
İbn-i Türk’ün; “Dereceli Denklemlerde Mantıkî Zaruretler”
adlı yazısı günümüze ulaşmış ve birçok ilim adamı tarafından
incelenmiştir, İbn-i Türk, bu metine x^2=bx ile başlamaktadır.
Nesselman’ın görüşüne göre, İbn-i Türk’ün bu metni, cebirin
sembol kullanmayarak her şeyin sözle ifâde edilmesi şeklini
temsil etmektedir.
İslamiyet, getirdiği esaslar ile maddi alemin yanında bir de
mânevi âlemin olduğunu öğretmiş böylece insanlara mücer-
red (soyut) düşünebilme yeteneğini kazandırmıştır.
Mücerred düşünebilme ise matematiğin temel şartlarından
birisidir ve İslamiyet, insanları bu yönde hazırlamıştır. Mate-
matiğin vazgeçilmez mefhumlarından sonsuzluk, İslamiyet
tarafından insanlara öğretilmiştir. Ayrıca Kur’an-ı Kerim’in ıs-
rarla teşvik ettiği tefekkür astronomiyle ilgilenmeye sebep ol-
muş, dolayısı ile de matematik gelişmiştir. Kıble tayini, namaz
vakitleri, takvim hesapları, miras gibi bazı temel dini meseleler
de matematiğin gelişmesinde rol oynamıştır.
Bunun yanında matematik, İslamiyetin koruyucu, kollayıcı
ve geliştirici atmosferi içerisinde büyük mesafeler katetmiştir.
Müslüman matematikçiler, hiç şüphesiz ki bugünkü matemati-
ğin ulaştığı seviyede temel taşlarını teşkil etmişlerdir, Ne var ki
batı medeniyeti eski Yunan medeniyetinde olduğu gibi herşe-
ye sahip çıkmaya, başkalarından öğrendiklerini kendi buluşla-
rı gibi takdim etmeye devam etmektedir.
(İslam Tarihi Ansiklopedisi c.6 s.82)
ASTRONOMİ VE MATEMATİK ALİMİ BATTANİ
Müslüman astronom, astrolog ve matematikçidir. Şu
anda Türkiye’de bulunan Urfa şehrinin bir ilçesi olan
Harran’da doğmuştur.
Battani’nin astronomideki en çok bilinen başarılarından
biri Güneş Yılını 365 gün, 5 saat,46 dakika ve 24 saniye
olarak ölçmüş olmasıdır. Battani’nin Zij adı verilen çalışma-
sı Kepler, Tycho Brahe gibi Avrupalı astronomlar üzerinde
büyük bir etki oluşturmuştur. Kopernik, Zij kitabı üç defa
Latince’ye çevrilmesine rağmen, O’ndan yaklaşık 700 yıl
önce yaşamış Battani ne yazdıysa eserlerinde aynen tekrar
etmiştir. Modern dünya, Battani’ye bilim dünyasına katkıla-
rından dolayı hürmetini, saygısını göstermiş ve Ay’daki bir
bölgeye Albategnius olarak ismini vermiştir.
Battani, Batlamyus’un bazı yanlışlarını düzeltmiş ve yeni
Güneş ve Ay tablolarını da derlemiştir. Güneş’in hareket-
lerini keşfetmiş, gök kürenin bölümleri üzerine çalışmalar
yapmıştır. Battani, gelişmiş ay ve güneş tabloları kullanarak
yaptığı gözlemler boyunca, Güneş’in dış merkez kuvvetinin
değiştiğini, modern astronomide Dünya’nın Güneş etrafın-
daki bir eliptik yörünge üzerindeki hareketinin eşitliğini keş-
fetmiştir.
Sinüsün ve kısmi olarak da tanjantın hesaplamadaki
kullanımlarını açıklamış ve böylece modern trigonometri-
nin temelini atmıştır. Battani, tanjant fikrini, tanjant ve ko-
tanjant hesaplamaları amacıyla denklemler geliştirmek için
el-Mervezi’nin konu hakkındaki matematiksel tablolarını der-
leyerek kullanmıştır. Bundan başka sekant ve kosekantın
benzer fonksiyonlarını keşfetmiş ve kosekantlar hakkındaki
ilk matematiksel tabloyu,1’den 90’a kadar her bir dereceyi
içerecek şekilde hazırlamıştır.
Kopernik, Kopernik Devrimi’ni başlatan De Revolitioni-
bus Orbium Coelestium adlı kitabında Battani’ye olan min-
netini dile getirmiş ve birçok yerde O’ndan alıntılar yapmıştır.
(İslam Tarihi Ansiklopedisi c.3 s.94-97)
PSİKİYATRİNİN KURUCULARINDAN
EBÛ ZEYD BELHÎ
Belh’de yetişen fen âlimidir. Fizik, astronomi, matematik, tarih,
coğrafya, tıp, edebiyat, fıkıh ve kelâm ilimlerinde uzmanlaşmış-
tır. Astronomi ilmi ile ilgili yazdığı Suvar-ul-akâlîm-il-İslâmiyye
adlı eserinde arzın (yerin) resmini kullanan ilk İslâm âlimidir.
Tıp ilmine ait Mesâlik-ül-Ebdân vel-Enfüs adlı eserinin iki
yazma nüshası, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya
bölümü 3741 numarada kayıtlıdır. Bu nüsha, 1984 senesinde
Frankfurt’ta bulunan Goethe Üniversitesine bağlı Arabî İlimler
Tarihi Enstitüsü tarafından neşredilmiş ve ilim adamlarının tet-
kikine sunulmuştur.
Ebû Zeyd, tıp ilimleri tarihinde ilk defa olarak bedenî has-
talıklar yanında, ruhî hastalıkları ele alıp inceleyerek tedavi
yolları üzerinde çok önemli ve ilgi çekici bilgiler ortaya koydu.
Bugünkü modern tıpta parapsikoloji, psikoterapi ve psikoso-
matik sahalarını ilgilendiren konuları ayrı ayrı ve başlı başına
oldukça uzun bir şekilde ele aldı. Ebû Zeyd, ruhî hastalıkla-
rın bedenî hastalıklara nispetle daha önemli olduğunu, çünkü
herkesin her an karşı karşıya bulunduğu bir takım ruhî etkilen-
melerin kaçınılmaz olduğunu ifade etmektedir. Dolayısıyla ruh
sağlığının önemi üzerinde hassasiyetle durmuştur.
Ebû Zeyd Belhî, Mesâlik-ül-Ebdân vel-Enfüs kitabının ikin-
ci kısmında diyor ki: “Hüzün ve şiddetli ıstırap, ruhi hastalıklar
arasında önemli bir yer işgal etmektedir. Bu hastalık, insanın
kalbinde yer tutunca sıhhate zararlı olur. Istırap, hüznün aşırı
hâlidir ve yakıp kavuran bir ateştir. Hüzün ise, bu ateşten geri
kalan kor gibidir. Bu sebeple bedeni tahrip etmekte, bedenin
sıhhatini bozmakta çok etkilidir.”
Ebû Zeyd Belhî, bir nasîhatında şöyle der: “Ölüm kaçınıl-
maz bir şeydir. Ondan korkma. Eğer ölümden sonra başına
gelecek olan şeylerden korkuyorsan, hâlini ıslâh eyle. Allahu
Teâlânın emirlerine, gücün yettiğince tam uymaya çalış. Böyle-
ce ölümden sonraki ebedî hayata hazırlan, ölümden değil de,
günahların yüzünden âhirette uğrayacağın azâblardan kork.”
(İslam Tarihi Ansiklopedisi c.4)
İBN-İ BAYTAR (1197 – 1248)
Endülüs’te yetişen büyük botanik âlimi ve eczacıdır.
Babası uzman bir veteriner olduğundan dolayı İbn-i Baytar
adıyla meşhur olmuştur.
Yirmi yaşlarından itibaren; Yunan, Rum ve İslâm
âlemindeki beldeleri dolaştı ve çeşitli otların özellikleri
hakkında bilgi ve tecrübe sahibi olan Müslüman ve Gayr-i
Müslim bilginlerle görüştü. Gezip gördüğü yerlerdeki bit-
kileri yerlerinde inceledi. İncelediği bitkinin ayrıca yetiştiği
beldeyi ve toprağı, o bitkinin büyümesinde etkisi olan diğer
durumları araştırdı.
İbn-i Baytar, ayrıca tarlada yetişen ve mahsullere zarar
veren otları da araştıran ilk âlimdir. Bu sebeple muhtelif
bitkilere ait koleksiyonlar yaptı. Günümüze kadar devam
eden ve hâlâ kullanılan bitki koleksiyonları yapma fikri ona
aittir. Eserlerinde bin dört yüz kadar bitkiyi tek tek incele-
miştir. Bunlardan hangi ilâçlar yapılabileceğini araştırmış-
tır. Bu ilâçların kimyevî yapılarını ve hastalıkları önlemede-
ki etki derecelerini en ince teferruatına kadar anlattı.
İbn-i Baytar, incelediği konuların nakillerinde çok dikkat-
li olup, bir ilâcı, diğer bir ilâç ile mukayesede çok gayretliy-
kabul edilmektedir. Bu alanda yazdığı eserler asırlarca
müracaat kaynağı olarak kullanıldı. Çünkü onun eserleri
yüksek bir ilmî değeri olduğu gibi, köklü ve detaylı bilgileri
içerisinde barındırmaktaydı.
İbn-i Baytâr’ın Kitâb-ül-Câmi adlı eseri, dört yüz sene
Avrupa üniversitelerinde mühim kaynak olarak kullanılmış-
tır. Andrea Alpago (on altıncı asır) araştırmalarında İbn-i
Baytâr’ın eserlerinden faydalanmış ve aynı asırda yaşa-
yan G. Postel de herkesin dikkatini onun eserleri üzerine
çekmiştir. İbn-i Baytâr’ın eserleri, Antoine ve Galland ta-
rafından tercüme edildi ise de kitap olarak basılmamıştır.
(İslam Tarihi Ansiklopedisi c.6 s.22-24)
ASTRONOMİ ÂLİMİ İBN-İ ŞATIR
Şam’da yetişen büyük astronomi âlimidir. Astronomi, ge-
ometri ve yıldızlarla ilgili bilgileri Ebü’l-Hüseyn bin Hasen
Şâtır’dan öğrendi. İlim öğrenmek için Kahire ve İskenderiye’ye
gitti. Buralarda yüksek matematik tahsîli yaptı. Geometri ve he-
sap ilimlerinde üstâd oldu. Daha sonra astronomi ilmi ile uğ-
raştı ve bu sahada zamanın en büyük âlimi oldu. İlim tahsîlini
tamamladıktan sonra Haleb’e döndü, sonra Şam’a yerleşti,
ömrünün sonuna kadar Şam’daki Emevî Câmii’nde muvakkit
(Namaz vakitlerini düzenleyen) ve baş müezzin olarak çalıştı.
İbn-i Şatır, astronomi üzerindeki araştırmalarını ekliptiğin
(dünya yörüngesinin düzlemi) eğiklik açısı tâyini üzerinde yo-
ğunlaştırdı. Ekliptiğin eğimini 1365 senesinde son derece dakîk
bir şekilde 23 derece 31 dakika olarak hesapladı. Ancak yirmin-
ci asırda son derece hassas âletlerle ölçme yapan astronomlar
bunu 23 derece 31 dakika 19 saniye olarak hesaplayabilmiş-
lerdir.
Ortaçağda bilinen beş gezegenin hareketi İbn-i Şatır tarafın-
dan ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Ünlü Müslüman ilim adamı
uzun seneler süren astronomik gözlemler neticesi, Batlamyus
tezinin doğru olmadığını ispat etti. Bu konuda şöyle demektedir:
“Gezegenler, gök cisimleri, yıldızlar, Batlamyus’un tasarladığı
düzende seyretmiyor. Madem ki, bütün gök cisimleri, gezegen-
ler doğudan batıya doğru dönmektedir, Güneş de bunlardan biri
olduğuna göre, doğuş ve batış vakitleri niçin değişiyor? Bundan
da öteye, bu sistemde görünüp, kaybolan yıldızlar da var… İşte
netice itibariyle dünya ve gezegenler güneş etrafında munta-
zam olarak dönmektedir. Ay da dünya etrafında dönmektedir.”
İbn-i Şatır bu sözleriyle güneş merkezli sistemin kurucusu oldu.
Batı ve İslâm âleminde te’siri büyük olan İbn-i Şatır, ancak
yirminci asrın ortalarında tanınabilmiştir. Tam beş asır boyunca,
onun tezleri ve başarıları, Kopernik’e mâl edilmiş ve öğretil-
miştir. İbn-i Şâtır’ın eserleri incelendiğinde, Kopernik’in olduğu
kabul edilen başarıların birçoğunun bu büyük fen bilginine ait
olduğu ortaya çıkmaktadır.
(İslam Tarihi Ansiklopedisi) c.6 s.72-75
MÜSLÜMAN BİLİM ÖNCÜLERİNDEN
KUTBUDDÎN ŞİRAZİ
Fıkıh, tefsîr, astronomi ve matematik âlimidir. İsmi, Mahmûd bin
Mes’ûd bin Muslih el-Fârisî eş-Şîrâzî olup, lakabı Kutbüddîn’dir.
Hafızası çok kuvvetli olan Kutbüddîn Şîrâzî, önce, fen âlimi ve ta-
bip olan babasından ilim öğrendi. Amcasından ve daha sonra da
Zeki el-Berkeşâî Şems-ül-Ketbî’den tıp bilgileri öğrenek tabip oldu.
Nâsireddîn Tûsî’den de matematik ve astronomi ilimlerini öğrendi.
Kutbüddîn Şîrâzî, çeşitli ilim dallarına ait birçok eser yazdı.
Bunlardan biri olan Dürret-üt-tâc li gurret-ud-dîbâc-fil-Hikme ma-
tematik ve astronomi konusunda geniş muhtevalı ansiklopedik bir
eserdir. Eserin astronomi ile ilgili olan bölümü, Tûsî’nin eserinin
şerhidir. Matematik bölümünde ise geometri ve aritmetik kısımları
mevcuttur. Aritmetik bölümünde, aritmetik dizilerin toplamının ka-
palı formülünü bildirmektedir. Çeşitli sayı serilerini incelemekte,
onların genel terimleri için formüller geliştirmektedir. Asal sayılar
dizisini incelemiş bunları diğer sayılarla karşılaştırıp özelliklerini
bildirmiştir.
Nihâyet-ül-idrâk fi dirâyetil-eflâk ise astronomi alanındaki en
önemli eseridir. Bu kitap, yalnız bir astronomi eseri olmayıp, aynı
zamanda jeodezi, meteoroloji, mekanik ve optik dallarında da bil-
giler vermektedir. Eserde ayrıca dünyanın durması veya hareket
etmesine dair uzun bir inceleme mevcuttur. Pek çok astronomik
el kitapları gibi bu eser de kısmen coğrafî niteliğe sahiptir. Meselâ,
denizler hakkında bilgi vermekte ve iklimleri, Bîrûnî’ye benzer şe-
kilde anlatmaktadır.
Kutbüddîn Şîrâzî, astronomi ile ilgili eserlerin yanında göz has-
talıkları hakkında ve Fârisî olarak şiir şeklinde, dînî birçok eser yaz-
mıştır. Bu eserler Taşkent, Özbek Bilimler Akademisinde Şarkiyat
El yazmaları bölümünde mevcuttur.
Kutbüddîn Şîrâzî, optik alanında büyük rol oynamıştır. Meşhur
talebesi Kemâlüddîn Fârisî başta olmak üzere bu alanda çalışan
pek çok talebe yetiştirmiştir. Maalesef Kutbüddîn-i Şîrâzî’nin yaz-
dığı eserlerin hiç biri basılmamış ve ilgili ilim adamlarının tetkikine
sunulamamıştır.
(İslam Tarihi Ansiklopedisi)
BİR TIP DEHASI: EL-AHVAZİ
tıp âlimidir. Kendisi “el-Ahvazi” ve Ebü’l-Hasen künyesi ile
tanınmıştır. Batı dünyası ise onu “Haly Abbas” olarak bilir.
Ali bin Abbas, herseyden önce iyi bir cerrahtı (operatör).
Zamanına gören zor ameliyatları başarıyla gerçekleştirdi.
Ve bu konuda hâla değerini koruyan eserler verdi. Uzun
yıllar İslâm Âleminde cerrahî doktor adaylarına ilk soru-
lansorulardan biri, Ali Abbas´in anatomisiyle cerrahisi idi.
Onun kitabini bilmeyen cerrah olamazdı. “İlim Mü´minin
kaybolmuş malidir.Onu nerede bulursa alır” buyurur.
(Buhari) Peygamberimiz (s.a.v). İslâm âlimlerine bu hadisi-
şerif büyük bir ilham kaynağı olmuştur.
Müslümanlar, “bu gâvur icâdıdır, bunu düşmanlar keş-
fetmiştir. Ne lüzumu var” gibi bir düşünceye kapılmadan,
faydalı olan her ilmi alma yoluna gitmişlerdir. İşte Ali bin
Abbas da, Yunan tıbbını inceleyen, onun hata ve noksan-
larını düzelten onun İslâm tıbbiyle birleştiren İslâm bilgin-
lerinden biridir. Bu meşhur İslam cerrahı, tıbbi araştırmalar
yaparken, kılcal damarlardaki kan dolaşımını da keşfet-
miştir. Batılı bazı ilim adamları, bu ve benzeri bir çok ilmi
keşifleri kendilerine mal ederek, insanlığı asırlar boyunca
aldatmışlardır.
Mesela, kılcal damarlardaki kan dolaşımının kaşifi İn-
giliz bilgini Harvey olarak gösterilmiştir. Halbuki Ali bin Ab-
bas, ondan çok önceleri, damarların büzülme ve genişleme
özelliğini açıklarken, kılcal damarlardaki kan dolaşımını
anlatmış ve ispat etmiştir. Ali bin Abbas´ı şöhrete kavuştu-
ran başlıca eseri “Kitab-ül Melikî” adlı eseri oldu. Dr. Sigrid
Huke´in ifadesiyle “Bu kitap dünya tabebitine (tıbbına) hedi-
ye edilen, o zamana kadar eşine rastlanmayan bir eserdi.”
Eserin en önemli özelliği o zamana kadarki bütün millet ve
çağların Tıp bilgisini işlemesi, bunlar mantıkî bir şekilde dü-
zenlemiş olmasıydı.
(http://www.biyoakademi.com)
BAZI BATILILARIN MÜSLÜMAN BİLİM ADAMLARI
HAKKINDAKİ GÖRE SÖZLERİ
Müslümanların bilim ve teknolojiye katkıları husûsunda
Müslümanlar tarafından kurulan ERKEN RÖNESANS
DÖNEMİ’nin Avrupa Rönesansı’na, dolayısıyla bugünkü
bilime ve teknolojiye etkileri konusunda Gustav Lebon der
ki: “Avrupa’nın kara bir barbarlık içine daldığı bir devrede
Bağdat ve Kurtuba gibi, İslâm’ın hüküm sürdüğü iki mühim
merkez parlak nurlarıyla dünyâyı aydınlatan birer medeni-
yetin ocaklarıydı.”
Batı Almanyalı bir kadın yazar olan Dr. Sigrid Hunke,
şöyle der: “Altı asır önce Pâris Tıp Fakültesi, dünyânın en
büyük kütüphânesine sâhipti. Bu kütüphâne, sâdece BİR
KİTAP’tan müteşekkildi. Bu kitap bir Müslüman’ın eseriydi.
Bu kitap öylesine kıymetliydi ki, Hristiyan krallarının en mu-
taassıplarından biri olan XI. Lutwing bile, vukûu muhtemel
mühim sıhhî vak’âlarda, özel doktorlarının ancak tek nüs-
hası bulunan bu kitaba başvurabilmeleri için, yüz altın taler
ve on iki gümüş mark yatırarak, üzerinde kirâ hakkı tesis
etmişti. Kütüphânenin bu bir tek eseri, Yunanlıların ilk de-
virlerinden îtibâren Milâdın 925. yılına kadar, Tıp sahâsında
mevcut bütün bilgileri kapsıyordu. Bu sebeple, müteakip
beş yüz yıl içinde kendisine hiç bir şey eklenmeyen ve bir
Müslüman’ın kaleminden çıkan bu muhteşem dev eser, bü-
tün manastırlardaki mütevâzı ve ince hacimli eserlerin bin
misline muâdildi.
Şimdi de Prof. E. F. Gautier’i dinleyelim: “Rönesans’ın
ilk kekeleme anları öyle bir devreye rastladı ki, barbarlık-
tan uyanmakta olan Avrupa, İslâm Medeniyeti’ne bitkin bir
hürmetle bakmaktaydı. Taklidi imkânsız bir örnek karşısın-
da cesâretini kaybeden batı’nın kolları sarkıyordu. Yalnız
Cebir’i değil, diğer matematik ilimlerini de Avrupa kültür
dâiresi, Müslümanlardan almış olduğu gibi, bu günkü batı
matematiği gerçekten İslâm matematiğinden başka bir şey
değildir.”
(Prof. Dr. Mustafa Temiz http://gayola.net)
KİMYA DÂHİSİ CÂBİR BİN HAYYÂN
Cabir b. Hayyan Türk olup Horasan – Tus’ta doğmuş, Har-
ran (Urfa)’da yaşamıştır ve modern Kimyâ’nın babası sayıl-
maktadır.
Bundan 1200 yıl kadar önce zamanın en büyük üniversite-
lerinden olan Harran Üniversitesi başmüderrisi (Rektörü) bütün
heybetiyle, zihinlerde şimşekler çaktıran, herkesi hayrette bıra-
kan, ama gerçek mâhiyeti ancak asırlar sonra anlaşılabilecek
buluşunu açıklıyordu: “Maddenin en küçük parçası olan atom-
da (cüz’ü lâyetecezzâ) yoğun bir enerji vardır. Yunan bilginle-
rinin iddiâ ettikleri gibi bunun parçalanamayacağı söylenemez.
O da parçalanabilir. Parçalanınca da öylesine bir güç meydana
gelir ki bu Bağdat’ın altını üstüne getirebilir. Bu Allah (c.c.)’nun
Kudret nişânıdır.”
Yukarıda sözü edilen bu buluşu ile Câbir, John Dalton , Otto
Hahn, Enrico Fermi ve Albert Einstein gibi Avrupalı bilginlerden
1000 sene kadar önce atomla ilgilenmiş ve atomun târifini ya –
parak, Yunan bilginlerinin tezlerinin aksine, onun parçalanabi-
leceğini söylemiştir.
Câbir bin HAYYÂN’ın adı, Kimyâ ilim târihinde ölümsüzdür.
Max Meyerhof (1884-1951) Câbir’in Kimyâ’daki hizmetlerini
şöyle sıralamaktadır:
Buharlaştırma, Süzme, Tasfiye Etme (Sublimation),
Eritme, Damıtma ve Billurlaştırma
Câbir’in 2000’den fazla olduğu tahmin edilen eserlerinin bi-
linenlerinin sayısı 826’dır.
Bunlardan 112’si Fizik ve Kimyâ’ya, 70’si Teorik Kimyâ’ya,
144’ü Mâden, Fizik ve Kimyâ ile îzah edilemeyen güçlere, 500’ü
Teorik Fizik-Kimyâ, Astronomi, Felsefe ve dinler târihine âittir.
Câbir bin Hayyân, İlim Târihi’nde ilk defâ laboratuvar kuran
ve deney ve gözlemi ilme getiren kimsedir. O laboratuvarında
ilk sun’î hücreyi yapmıştır. Cardano, onu dünyânın 12 dâhisi
arasında göstermiştir.
(Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, 1984)
MÜSLÜMANLAR VE ASTRONOMİ
Günümüzde kullanılan bir çok yıldızın ismi İslâm menşe-
ilidir. Müslüman astronomlardan ders alan Batı, bugün hâlâ
Aldebaran, Algenib, Algol, Atair, Wega, Beteuges, Deneb, Fo-
malbaut, Rigel gibi İslâm sabit yıldızlarının isimlerini kullanırlar.
Bugün astronomi ilmi ile ilgilenen her şahıs, Zenit, Azimut, Na-
dir, Alhidade ve Theodolit gibi astronomik sembollerin, İslâm
astronomisinden kaynaklandığını bilir.
Yunanlar, M.Ö.500’lü yıllarda gökyüzünü geometrik olarak
küre şekline en doğru ve en uygun şekilde vermişler, dünyayı
ise silindir şeklinde düşünmüşler ve Dünyayı kainatın merkezi-
ne hareketsiz olarak bir boşluğa koymuşlardır. M.Ö. 3. Asırda
Aristo ise kâinatın merkezine güneşi koymuştur. Astronominin
kurucusu Hipparch’a kadar dünya kainatın merkezinde hare-
ketsiz bir şekilde durmaktaydı. Hipparch, kendi döneminden
sonra da uzun bir zaman, en dikkatli ve en titiz çalışmaları yap-
mış en büyük astronomu olarak anılmıştır. Onun ulaştığı dü-
zeye ne Hintliler ne de Romalılar ulaşamamıştır. Hipparch’tan
sonra astronomi ilminde ki ilerleme İslâm dünyasında gerçek-
leşmiştir. İslâm astronomi bilginleri bu ilme sarılırken, Kur’ân-ı
Kerim’ den: “Onlar, semaya dikkatle bakmıyorlar mı?
(onun) ve dağların nasıl yaratıldığını anlamıyorlar mı?” (Ğa-
şiye 16-18) ayetleriyle, Hz. Muhammed (s.a.v.)’in; “Allah (c.c.)
mutlak ve külli bilgisiyle gökleri ve yerleri yaratmıştır; ka-
ranlık ile ışık, O’ nun varlığını hatırlatırlar; O’nun ilmi, sema
ve dünyayı kuşatmıştır.” (Buhari) Hadislerini araştırmaları için
ilke olarak alıyorlardı. Yani astronomi her Müslüman için dini
bir mana taşıyor, gök cisimlerinin hareketleri Allah (c.c.)’nun
mutlak kudretine delil teşkil ediyordu.
En büyük İslâm astronomlarından biri olan el-Battani : “Yıl-
dızlar ilmi, her insanın, eşyanın kanunlarını öğrenmeye çalış-
ması gibi: dinin de kanun ve nizamlarını bilmek ihtiyacından
doğmuştur. İnsanlık yıldızlar ilmi sayesinde Allah’ın birliğini is-
pata; O’nun emsalsiz büyüklüğünü, yüce hikmetini, muazzam
kudretini ve eserinin mükemmeliyetini idrake muvaffak olur.”
der.
(Avrupa’nın Üzerine Doğan İslâm Güneşi; Singrid Hunke)
HOCALARIN HOCASI CAFER’İ SADIK (R.A.)
Cafer-i Sadık (r.a.) Hazretleri, Ehl-i Beyt’ten olup, on
iki imamın altıncısı, Silsile-i Aliyye’nin dördüncüsüdür.
Soyu baba tarafından Hz. Ali (r.a.) anne tarafından Hz.
Ebu Bekir (r.a.)’a dayanmaktadır. Miladi 720 senesinde
Medine’i Münevvere’de doğmuş yine Medin’de 765 yılın-
da vefat etmiştir kabri Cennet-ül Baki’dedir.
İmam-ı Cafer (r.a.) ilmi babasından öğrenmiştir. İlim
ve fazilette zamanının bir numarası olmuştur. Tüm din
bilgilerinde olduğu gibi fen ilimlerinde de zamanının söz
sahibiydi öyle ki bir taraftan kimyanın babası sayılan
Cabir (rh.a.), İmam-ı Cafer (r.a.)’ın talebesiyken diğer ta-
raftan Hanefi mezhebinin kurucusu ve ehli sünnetin reisi
olan İmam-ı Azam (r.a.) da bu üstadın talebesidir.
Fizik ve kimya ilimlerinin konusunu teşkil eden madde
ve onlar üzerindeki bilgisi çoktu. Cafer-i Sadık (r.a.) Haz-
retleri nitrik asit ve kezzap ile tuz ruhunun karışımından
olan ve altın eritmeye mahsus bir sıvı olan aqua regia’yı
(kral suyu) keşfetmiştir.
En meşhur talebesi olan İmam’ı Azam (r.a.) ise Cafer’i
Sadık (r.a.) Hazretleri’nden aldığı derslerden dolayı ‘o iki
sene olmasaydı Numan helak olmuştu.’ buyurmuşlardır.
Bütün tasavvuf yolları Cafer’i Sadık (r.a.)’da birleş-
mektedir. İki taraftan soyu Resûlullah (s.a.v.)’e bağlıdır,
babası tarafından Hz. Ali (r.a.) ile Resûlullah (s.a.v.)’e
bağlıdır ki buna vilayet yolu diğer taraftan annesinin ba-
bası tarafından Hz. Ebu Bekir (r.a.)’a bağlıdır buna da
nübüvvet yolu denilmektedir.
Cafer’i Sadık (r.a.) Hazretleri’nin ince marifetleri bildi-
ren sözleri, nükte ve latifeleri çoktur, sayılamayacak ka-
dar hikmetli sözleri vardır. buyurmuşlardır ki ‘beş kimse
ile beraber olmaktan sakın: birincisi yalancıdır çünkü ona
daima aldanırsın. İkincisi ahmaktan yani aklı az olandan
sakın!sana iyilik yapayım derken kötülük yapar. Üçüncü-
sü cimridir. Çünkü en çok işine yarayacağı zaman seni
bırakır. Dördüncüsü kötü kalpli olandır çünkü işi bozu-
lunca seni hemen harcar. Beşincisi fasıktan yani günah
işlemekten utanmayan kimseden sakın! Seni bir lokma
ekmeğe satar.
(Müslüman Bilim Adamları c.1 s.138)
İMAR ÜSTÂDI KOCA SİNAN
Türk’e şeref cihana ise yüzlerce medeni eser veren bir
sanatkâr olan büyük Osmanlı mimarı Koca Sinan tahminen 1490
senesinde kayseri de dünya ya gelmiştir.
İyi bir eğitim ve öğretim gördükten sonra acemi oğlanlar kışla-
sına verilmiştir. Her acemi oğlan gibi askerlik eğitiminin yanında
başka konuda da eğitim almıştır. Sinan marangozluk mesleğini
bu şekilde öğrenmiştir. Kabiliyeti sayesinde askerlik hayatında
sık sık terfi almıştır ve birçok seferde bulunmuştur.
1533 yılında İran seferi sırasında askerin van gölünü aşması
gerekmiş bu maksatla kadırga yapma görevi Mimar Sinan a veril-
miştir. İki hafta gibi kısa sürede 3 adet kadırga yapmıştır. Mimar-
lık alanındaki başarısını göstermiştir.
Katıldığı bu seferlerde kendi hâtırâtında da belirttiği gibi ba-
tının ve doğunun mimarı tarzını birleştirerek orijinal eserler ver-
miştir. Kara boğdan seferinde ise Prut nehrini geçmek için köprü
yapılması ihtiyacı olunmuş ancak zemin kaygan olduğundan bu
işi kimse başaramamıştır. Bunun üzerine lütfü paşa kanuniye
Sinan’ı önermiş padişahın da onayıyla Sinan 13 gün gibi kısa
bir sürede köprüyü yapıp ordunun karşıya geçmesini sağlamıştır.
Bu olaydan kısa bir süre sonra devrin baş mimarı vefat etmiş
lütfü paşa ise bu görev için Sinan’ı önermiştir Padişahında onayı
ile Sinan baş mimar olmuştur.
Baş mimar olarak çok değişik konularla ilgilenmek zorunda
kalan Sinan ve hepsinden başarı ile çıkan Sinan aynı zaman-
da İslam ahlakı ile ahlaklanmış mütevazi bir insandır. Mühründe
bulunan “el-hakir-ül-fakir” (hakir (küçük) ve fakir Mimar Sinan)
yazısı bunun ispatıdır.
Sai Mustafa çelebinin eserinde belirttiği üzere 364 yapıya
imza atan Sinan’ın hatıratında kendisinin de belirttiği gibi en güç-
lü eseri 80 yaşında iken yaptığı “Selimiye camiidir”. Kendi hatıra-
tında : “… Ayasofya kubbesi gibi bir kubbenin İslam ülkelerinde
yapılmadığını söyleyip duran kefere-i fecerenin mimar geçinen
takımına cevap olarak Allah (c.c)’nun yardımı ile Selimiye kubbe-
sinin çapını büyük ziyade eyledim”. Bu şekilde ifade etmesi eser-
lerini ne amaçla yaptığını çarpıcı şekilde ortaya koymaktadır.
El emeği ile kazandığı helal servetini birçok sosyal ve kültürel
müesseseler kurumlara vakfeden mimar Sinan 1538 de İstanbul
da vefat etmiştir. Kabristanı Süleymaniye camiinin yanındaki tür-
bededir.
(Müslüman Bilim Adamları c.2 s.234-244)
SOSYOLOJİNİN KURUCUSU İBN-İ HALDUN
1332 Tunus doğumlu İbn-i Haldun, sosyoloji ilminin
kurucusudur. O, sosyolojiye; İlm-i tabiat-ı Ümran demiş-
tir. İnsanların cemiyetler halinde birbiriyle yardımlaşarak
memleketlerini imar etmelerini ve yaşayışları için gere-
ken geçinme vasıtalarını, sebepleri ve aletleri hazırla-
malarını ümran kelimesiyle özetlemiştir. Kendinden önce
sosyoloji ilmine temas edenlerden farklı olarak, bu ilmin,
siyaset, ahlâk, hitabet ve başka ilim ve fen cümlesinden
olmayıp kendi başına bir ilim olduğunu ortaya koymuştur.
Tarihe mantıkı getiren İbn-i Haldun tarihi, hikayeci-
likten kurtaran ve tarih kanunlarını araştıran ilk alimdir.
Tarihe ilim vasfını o kazandırmış, Yunan tarihçilerin
te’sirinden tamamen kurtarmıştır. Onun Yunanlılara göre
daha geniş sosyal teoriler ortaya atabilmesinin bir sebebi
de Akdeniz sahillerinin tarihi zenginliklerine, mukadde-
ratına hakim olan Türk ve İranlıların geçmişlerini incele-
mesidir. İbn-i Haldun yine, psikolojiyi tarihe uygulayan ilk
bilim adamıdır.
Günümüze ulaşan tek eseri yedi ciltlik Kitab’ul
Ekber’dir. Bir tarih kitabı olan bu eser, üç bölümden mey-
dana gelmiştir. İlk bölüm Mukaddime’dir. İkinci bölümde
Arapların ve Türklerin tarihi olmak üzere birçok milletin
tarihini, üçüncü bölümde Berberilerin ve Güney Afrika’da-
ki müslüman hânedanlarının tarihi anlatılmaktadır. Eser,
inceleme ve araştırma yönünden emsalsizdir. Bütün Av-
rupa tarihçilerinin bir çok konularda müracat ettikleri ana
kaynaktır.
Mukaddime, değişik konularda bilgiler içeren özel bir
hazinedir. İbn-i Haldun’un eserinde kullandığı araçların
antik ve ortaçağ batı tarihçi ve sosyolojistlerine çok farklı
gelmesi, bu eseri değerli kılmıştır. Bazı tarihçiler tarafın-
dan ortaçağın en önemli eseri olarak görülen bu kitap,
tarih metotlarını açıklayan modern bir el kitabıdır.
(Müslüman Bilim Adamları 2, s.52-56)
YÜZYILLAR ÖNCESİNİN ‘‘GPS’’İ: USTURLAP
Günümüzde yönümüzü bulmak için teknolojinin son
ürünlerinden (gps) den yararlanıyoruz. Gökyüzünü gözlem-
lemek için yine modern teleskoplar kullanıyoruz. Ama yüz-
lerce yıl öncesinde bu aygıtlar yokken atalarımız yıldızları
nasıl gözlemliyor, yönlerini nasıl buluyor, yıldızlar arasındaki
mesafeleri nasıl ölçüyor ve dağların yüksekliğini nasıl he-
saplıyorlardı? İşte tüm bunlar antik çağın belki de en önemli
aleti olan usturlap ile yapılıyordu.
Modern araştırmacılar, İslâm astronomisinin bu ana aleti-
nin teknik, sanatsal ve yazın bakımından, yüzyıllar boyunca
geçirmiş olduğu devasa gelişimi ve pek çok çeşidinin ol-
ması, Arap-İslâm döneminde kaydettiği gelişimin seviyesini
göstermektedir.
İslâm kültür çevresinden gelen usturlaplar ve Avrupa’da
yapılmış usturlaplar hakkında, genç ve ön yargısız bir araş-
tırmacının vardığı sonucu vermek yararlı olacaktır:
«İslâm kültüründen gelen parçaların incelenmesi, İslâm
alet yapımcılığının beni etkileyen ilerlemeleri ve alet yapım-
cılarının teknolojik yenilik güçlerini ispatlamaktadır. İslâm
kültür çevresinde yapılan aletler, daima çok yüksek astro-
nomik kullanılırlığı ve aynı zamanda ince sanatsal güzelli-
ği bünyelerinde birleştiren parçalar olarak görünmektedir.
Araştırma bugüne kadar kalan usturlaplar arasında bu genel
değerlendirmeye pek azının aykırı düşeceğini gösteriyor».
«Buna karşın, Avrupa usturlaplarında yüzyıllar boyu sü-
reklilik gösteren yüksek kalite eksikliği vardır. Bunların birka-
çı, usturlap imalinde yüksek bir seviyeye ulaşılmış olduğuna
tanıklık etmektedir. Buna karşın, el sanatı açısından yüksek
seviyeli görünen astronomi örneklerinden hiç de geri kalma-
yan diğer parçalar ise, icad edenlerinin elementer astronomi
bilgisi eksikliklerine tanıklık etmektedir. Bu, Avrupa’da ast-
ronomik bilginin gelişmesindeki ahenksiz durumu ve bu bili-
min Ortaçağ İslâm dünyasından alınma işinin eksiklik halini
yansıtmaktadır».
(Fuat Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik Cilt 2, s. 79-80)
DİN, TIP VE ASTRONOMİ ÂLİMİ
İBRAHİM HAKKI ERZURÛMİ
Anadolu’da yetişen evliyanın büyüklerinden olup astronomi
ve tıp alimidir. 1703 tarihinde Hasankale kasabasında doğmuş-
tur. Babası Osman Efendi olup, evliyadan bir zât idi. Annesi Hani-
fe Hatun da Peygamber Efendimiz (s.a.v.) soyundandır.
Allâhu Teâla’nın evliyası, Nakşi ve Kadiri yolu büyüklerinden
İsmail Fakirullah (k.s.)’ın dergahına gitmiş. İsmail Fakirullah’ın te-
veccüh ve iltifatlarına kavuşup manevi terbiyesine girmiştir.
İbrahim Hakkı hazretleri tefsir, hadis, fıkıh gibi nakli ilimler ya-
nında akli ilimlerde de zamanın bir tanesi idi. Biyoloji, fizik, kim –
ya, matematik ve astronomiye kadar, devrindeki bütün ilimlerle
meşgul olmuş, ayın hareketlerini incelemiş, arz küresinin enlem
ve boylamlarını belirtmiştir. Namaz vakitleri için cetveller yapmış-
tır. Canlılar hakkında çeşitli teoriler öne süren Fransız doktoru
Lemarc, İngiliz Ch. Darwin, Hollandalı Hügo de Vires gibi batılı
adamlarından çok daha önce canlılar hakkında en basitinden en
mükemmeli olan insana kadar belli noktaları ve husûsi özellik-
leriyle herbirinin hudutlarını tesbit etmiş, canlıların hepsinin ayrı
ayrı cinsler olduğunu belirtmiştir. Dünyayı çevreleyen hava taba-
kasının çeşitli katlarında cereyan eden klimatojik değişmelerin
güneş ısısını yerden yansımasından ileri geldiğini ve bu yansı-
maya en yakın olan bölgelerde hava daha sıcak olacağı, yüksek-
lere çıkıldıkça sıcaklığın düşeceği gibi tesbitleriyle bugünkü bilim
seviyesine yaklaştığı kabul edilmektedir. Yıldırım ve gök gürültü-
sünün mahiyeti, ışık dalgalarının yayılışındaki zaman farkı, sis
ve su buharı kırağı vb. gibi meteorolojik oluşumların izahlarında
İbn-i Sina’dan istifade etmekle beraber, daha ziyade kendi göz-
lemlerini kullanmıştır. Dünyanın yuvarlaklığı ve güneş etrafında
ve kendi eksininde dönmesi konusunda yeni deliller açıklarken
bunları ilmi olarak izah etmektedir.
Hayatında hiçbir zaman okumayı ve okutmayı elden bırakma-
mıştır. On beş eser yazmış olan İbrahim Hakkı Hazretleri’nin en
önemli eserleri Divan ve Marifetname’dir.
(Müslüman Bilim Adamları 2, s.149-153, 155-156)
MATEMATİKSEL COĞRAFYANIN
MÜSLÜMANLARA AİDİYETİ
Modern coğrafyacıların İslâm alimlerinin seviyesine an-
cak 20. yy da ulaşabildiklerini söyleyen Prof. Dr. Fuat Sezgin
Portekizlilerin dünya keşif seferleri adıyla meşhur yolculukları
konusunda ise onların hiçbir şey bulmadıklarını iddia etmiş ve
ispatlamıştır. Konuyla ilgili Sezgin’in sözleri şunlardır:
“Pusulayı iptidai bir cisim olarak Çinlilerden öğrenip aldılar.
Denizcilik biliminin iki temel prensibi vardır: Biri engin denizde
büyük mesafeleri ölçebilmek. İkincisi bulunduğunuz noktayı tes-
pit edebilmek. Bu ikisi Avrupa’da ancak 20. yüzyılın ilk yarısında
mümkün olabildi. Müslümanlar 15. yüzyılda denizcilik ilminin bu
iki temelini kurmuşlardı.
Afrika ile Sumatra arasındaki mesafeyi 20 ila 30 kilometre
bir hata ile ölçebilmişlerdi. Bununda ötesinde çok mühim olan
bu ölçüler sayesinde Müslümanlar enlem boylam derecelerini
gösteren ve bunlara dayanan dünyanın ilk haritalarını çizdiler.
Bugün küçük tashihler dışında bu ölçüm ve haritaların doğru
olduğunu görüyoruz. Onlar kuzey ve doğu ölçümlerini, kuzey
ve güney ölçümlerini ve en zoru da ekvatora paralel ölçüleri ya-
pabiliyorlardı.
Avrupalılar Müslümanlardan ilk iki ölçümü öğrendi. Ancak
trigonometri bilgileri yeterli olmadığı için ekvatora paralel öl
–
çümlerin nasıl yapıldığını bir türlü anlayamadılar. Portekizliler
esasında hiçbir şeyi keşfetmediler. İslâm haritaları 15. asrın
başlarında onlara ulaşmıştı. Bunu kendi tarih kitaplarından çı-
karıyoruz.
Hint Okyanusu kıyılarında çok miktarda altın, halı ve baharat
olduğunu biliyorlardı. Baharat etlerin kokmamasını sagladığın-
dan Avrupa için mühimdi. Hint Okyanusu’na denizden ulaşmaya
çalışıyorlardı. Ama Portekizlilerden evvel bu yol Müslümanlar
tarafından kullanılıyordu. Müslümanlar Afrika’nın güneyindeki
yolu kullanarak 9. yüzyılda Çin ile ticaret yapıyorlardı. Hint Ok
–
yanusu 15. Asırda Müslümanların elinde bir İslâm gölü gibiydi.
Hindistan ve Java, Müslümanların elindeydi. Ummanlı denizci-
ler İbn-i Macid ve Süleyman el-Mehri 15. Asrın matematikten
astronomiye her ilmi bilen iki denizcisiydi.”
(Zafer Şen, İslâm Bilim Tarihi Uzm. Prof.Fuat Sezgin’in Keşifleri,, s.162-165)
DÜNYA HARİTASINI İLK ÇİZEN ÂLİM: İDRİSİ
Endülüs (1100) doğumlu Idrisi bugünkü dünya hari-
tasını çizen coğrafya alimi ve botanikçidir. İtalya kralının
talebiyle bir dünya haritası çizmek isteyen İdrisi, seyyah-
lar ve gemi kaptanlarıyla görüştü; uzak beldelere geziler
düzenledi. Bilinen coğrafya bilgilerini topladı ve değer-
lendirdi. On beş sene süren çalışmanın sonunda eseri;
Kitab-ı Ruceri tamamladı. Eseri doğruluk, görüş sahası-
nın genişliği ve şümülü itibariyle Batlamyus’un dünya ha-
ritasını (zamanın itibar edilen dünya haritası) çok geride
bırakmıştır. İdrisi 1165 yılında Palermo’da vefat etmiştir.
İdrisi’nin dünya haritasında, 180 derecelik dünya yüze-
yi; güneyde ekvatoru, kuzey kutubunu ve batıda Kanarya
adalarını, doğu Çin’i içine almakta ve o gün bilinen Asya,
Avrupa ve Afrika kıtalarını oldukça doğru göstermektedir.
Eserinde dünya hakkında şu bilgiler mevcuttur: “Ekva-
torun boyu 360 derecedir. Kutupla ekvator çizgisi arasın-
da 90 derece vardır. Ancak yeryüzünün yaşanan bölümü
64 derecesine kadar olan kısmıdır. Geriye kalan bölge-
lerde çok sıcaktan veya çok soğuktan dolayı canlı varlık
yoktur.
Dünya yuvarlaktır. Ancak tam küre biçiminde değildir.
Su ise ona yapışık olup, ondan ayrılamaz. Yer ile su, yu-
murtanın içindeki sarı gibi, feleğin ortasında bulunur. Bir
kuvvet onları kuşatmakta ve felek tarafına doğru çekil-
mektedir. Bunun hakikatini Allâhu Teâla bilir. Mahluklar
yerin sırtında bulunurlar. Mıknatısın demiri çektiği gibi yer
de üzerindekileri çeker.” Günümüzdeki dünya hakkında
elde edilen bilgiler İdrisi’nin eserindeki bilgileri çok büyük
bir kısmını doğrulamaktadır. Aynı zamanda İdrisi günü-
müzde kullanılan değerleri kullanmıştır. İdrisi bu bilgilere
sekizbuçuk asır önce ulaşmayı başarmış Müslüman bir
bilim adamıydı.
ASTRONOMİ VE MATEMATİK ÂLİMİ
BURSALI KADIZÂDE RUMİ
1337 senesinde Bursa’da doğan Kadzâde-i Rumi’nin
doğum tarihi itilaflıdır. Molla Fenari’den fıkıh, astronomi
tahsil etmesine müteakip Seyyid Şerif Cürcani’den ke-
lam ve fen ilimlerini öğrendi. Astronomi ve matematikte
söz sahibi oldu. Semerkand’da Timurhan’ın torunu Uluğ
Bey’in (Timur İmparatorluğu’nun 4. sultanı) hocalığına ta-
yin edildi. Uluğ Bey hocası için bir medrese ve rasathâne
inşa etti. Uluğ Bey burada Kadzâde’nin derslerini dinler-
azletmesi, Kadzâdenin evine kapanarak derse gitmeme-
sine sebep oldu. Onun bu davranışı üzerine hata işledi-
ğini anlayan Uluğ Bey bizzât Kadzâde’nin ziyaretine gi-
derek niçin ilimden el çektiğini sordu. Kadzâde: ”Biz ilmi
mukaddes biliriz. Onu şahıslar üstü bir değer olarak tak-
dir ederiz, ilmin, insanların merhametine muhtaç duruma
düşmesine üzüldük. Bir sultanın sözüyle alimler ilimden
alıkonuluyor. Bunun üzerine ilimden el çekmeyi tercih et-
tik. İlme hürmetimiz sebebiyle, ona leke kondurmamak
için böyle yaptık.” deyince, sultan Uluğ Bey özür dile-
mekten başka çare bulamadı. Görevden aldığı müderrisi
tekrar vazifesine tayin ederek, bir daha ilme ve alimlere
müdahalede bulunmayacağına dair söz verdi.
Kadzâde Rumi rasathâne yaptığı gözlemler neticesin-
de eski Yunan bilginlerinden intikal eden bir çok bilginin
hatalı olduğunu ortaya koydu. Kadzâdenin yetiştirdiği
Ali Kuşcu ve Fetullah Şirvani isimli iki meşhur talabesi
sayesinde yüksek matematik ilmi, batı Türkleri arasın-
da (Anadolu’da) da yayıldı. Kadzâde ve talebeleri, gök
cisimlerinin kendi etrafındaki hareketlerini incelerken,o
asırda bilinen en ileri matematiği daha da geliştirip uygu-
ladılar. Astronomi ile ilgili fizik kurallarını da, astronomiye
tatbik ettiler.
(Müslüman Bilim Adamları, s.186-188)
MEŞHUR İSLAM ALİMİ VE GEZGİNİ İBN-İ BATTUTA
İbn-i Battuta, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Temel
din bilginlerini ve yardımcı ilimleri öğrendi. Maliki mezhebi
fıkıh bilgilerinde alim oldu. Tanca’da tahsilini tamamla-
dıktan sonra, 14 Haziran 1325 tarihinde yirmi iki yaşında
iken, hacca gitmek için memleketinden ayrıldı. Yolculu-
ğunda, uğradığı yerlerdeki camileri, medreseleri ve türbe-
leri ziyaret etti, halka vaaz ve nasihatte bulundu. Gittiği
her beldenin ileri gelenleriyle ve meşhur kimseleriyle gö-
rüştü. Çok alaka ve iltifat gördü. Bu seyahat onda diğer
İslâm memleketlerini gezme hevesini uyandırdı; yirmi do-
kuz sene süren üç ayrı seyahate çıktı.
İbn-i Battuta, ömrünün büyük kısmını kapsayan, o
zamanki vasıtalarla imkansız sayılacak kadar uzun se-
yahatler yaparak müslüman ülkeler ve müslümanlarla
irtibatı olan bütün ülkeleri gezdi. Onların tarihi, coğrafi,
etnik ve kültürel durumları hakkında malumat sahibi oldu.
Dolaştığı her yerde ülkenin ileri gelen hekimleri, ileri ge-
lenleri ve her tabakadan kimse ile tanıştı. Onların adetle-
rini, yaşayışlarını, yediklerini, içtiklerini, teferruatlı olarak
kaydetti. Hükümdarların, makam sahiplerinin anlaşmaz-
lıklarına, mücadele ve savaşlarına ait önemli bilgileri
“Battuta Seyahatnamesi” olarak bilinen eserde topladı.
Bu eser asrın İslâm ülkelerinin tarihi, coğrafi, folklör ve
etnolojisi, dini, ictimai ve ilmi durumu hakkında kıymetli,
sağlam ve aydınlatıcı bilgiler vermiş, Hind fakirlerinden,
Anadolu âhilerinden, İrandaki batınilîk hareketlerinden
bahsetmiştir. Seyahatname O’nun Sudan ve Nijerya böl-
gelerinin gerçek kaşifi olduğunu göstermiştir. Eser o dö –
nemde İslâm dünyasının birlik ve beraberliğini göstermesi
bakımından ilgi çekicidir. İbn-i Battuta, eserlerinde insan-
lar üzerinde durmuşsa da, bilim tarihi açısından dikkate
değer bilgiler de vermiştir.
(Müslüman Bilim Adamları, 2 s. 22-25)
AVRUPA’YA İLMİ VE MEDENİYETİ İLK GETİRENLER
Ortaçağ’da Avrupa, ilim ve medeniyet bakımından tama-
men karanlık bir devir yaşamıştır. Bu zamanda insanların,
her sahadaki ilim ile uğraşabilmesi, Hristiyan papazlarının
tekelindeydi. Onlar bu hususta kimseye izin vermiyordu.
Avrupa’da, ancak miladi 1500 yıllarından sonra ilmi ça-
lışmalara başlamıştır. Çünkü onlar bu sıralarda, harpler ve
çeşitli sebeplerle Müslümanlarla sık sık temaslarda bulun-
muşlar, onları yakından görerek ahlâkına, ilim ve medeni-
yetlerine hayran kalmışlardır.
Avrupa’ya ilmi ve medeniyeti ilk getirenler Müslüman-
lardır.
Emevilerin İslâm dinini, İspanya’dan, Avrupa’ya sok-
ması ve Fas, Kurtuba ve Gırnata üniversitelerinin kurul-
masıyla birlikte, batıya ilim ve fen ışıkları girmeye başladı.
Hristiyanlık alemi uyanıp, bugünkü ilim ve teknikteki iler-
lemenin temelini attı. Dünya yüzündeki ilk üniversitenin
Fas’ın Fez şehrinde bulunan Kayrevan Üniversitesi olduğu
bütün ansiklopedilerde yazılıdır. Bu üniversite 859 yılında
kurulmuştur.
Endülüs Sultanı Üçüncü Abdurrahman’ın kendisi ve
devlet adamları ilim ve edep sahibiydiler. Alimlere ve ilme
çok kıymet verirlerdi. Bunun için Endülüs’te ilim ve fen çok
ilerledi. Saray ve devlet daireleri birer ilim yuvası oldu. Her
memleketten ilim öğrenmek isteyenler akın akın Kurtuba’ya
geldiler. Kurtuba’ da büyük ve mükemmel bir tıp fakültesi
kuruldu. Avrupa’da yapılan ilk tıp fakültesi budur. Avrupa
kraları ve devlet adamları, tedavi için Kurtuba’ya gelir; gör-
dükleri medeniyete, güzel ahlâka, misafirperverliğe hayran
kalırdı. Üçüncü Abdurrahman ayrıca 600.000 kitap bulun-
duran bir kütüphâne de yaptırdı. Kurtuba’da çok sayıda derin alimler yetişti. Ayrıca Osmanlı Türkleri, İslâm dinini
doğudan, Avrupa’nın ortalarına kadar yaydılar, ilimde ve
teknikte, bütün dünyaya ışık tutan muazzam medeniyet
eserleri meydana getirdiler.
(Müslüman Bilim Adamları c.2, Giriş Bölümü)
DÜNYANIN İLK AÇIK KALP AMELİYATI
Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:
“Ben, süt annemin bir çocuğu ile hayvanları gez-
dirmek için çıkmıştım. Yanımıza yiyecek bir şey de
almamıştık. Ben “Kardeşim, haydi annemize git de bir
miktar yiyecek getir.” dedim. O yiyecek getirmeye git-
beyaz kuş geldi. Biri diğerine: “Bu, O mudur?” dedi.
Diğeri: “Evet” dedi. Hemen beni alıp sırtüstü yatırdı-
lar ve karnımı yardılar. Sonra kalbimi çıkarıp yardılar
ve içinden iki parça siyah pıhtı çıkardılar. Biri: “Kar
suyunu bana ver!” dedi ve onunla göğsümün içini
iyice yıkadı. Sonra: “Dolu suyunu bana ver” dedi ve
onunla da kalbimi iyice yıkadı. Sonra: “Sekîneti bana
ver!” dedi ve onu kalbime serpti… Sonra yine bunlar-
dan biri: “Haydi hemen kalbini dik!” dedi. O da hemen
dikti ve üzerini peygamberlik mührüyle mühürleyip
kapattı… “Haydi onu terazinin bir kefesine koy, öbür
kefesine de ümmetinden bir kişiyi koyup tart!” dedi.
Diğeri öyle yaptı ve benim ağır geldiğimi görüp: “Eğer
biz bunu, ümmetinin tamamı ile tartsak, yine ağır ge-
lecektir” dedi. Sonra beni kendi hâlime bırakıp gittiler.
Ben ise, şiddetli bir şekilde korkmuştum. Sonra topar-
lanıp süt anneme gittim ve başıma gelenleri anlattım.
O da: “Allah saklasın!” diyerek Allah’a olan güvenini
ve endişeye mahal olmadığını ifade etti. Bir deve ha-
zırlayarak yola çıktık. Aileme geldiğimizde o dedi ki:
“Ey Amine, işte emânetim ve zimmetim! Hiç bir ku-
surum olmaksızın teslim ediyorum!” Ben, başımdan
geçenleri öz anneme de anlattım. O hiç bir korku ve
endişeye kapılmadı ve dedi ki: “Bu senin büyük bir
özelliğindir! Zâten ben seni doğurduğum zaman, ben-
den büyük bir nûr çıktı ve Şam’daki sarayları aydın-
lattı…” (Hakim)
(İmâm Suyûti, Peygamberimizin Mucizeleri, c.1, s.123-126)
İSTANBUL RASATHÂNESİ’NİN KURUCUSU
TAKİYUDDİN RAŞİD
İstanbul’da ilk rasthâneyi kuran astronomi, matema-
tik ve hadis alimi olan T. Raşid 1525 senesinde Şam’da
doğdu. Takiyüddün Raşid İstanbul’a yerleştikten sonra
astronomi çalışmalarına ağırlık verdi ve bu alanda söz sa-
hibi oldu. Sultan 3. Murad Han’ın huzuruna kabul edildi.
Padişahın emri ile İstanbul Rasathânesini kurmakla vazi-
felendirildi. Önceleri rasatlarını Galata kulesinde yapıyor-
ve Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa’nın büyük yardımları
oldu. Takiyüddün Raşid bu rasathânede 4 sene deney ve
gözlem yaptı. Takiyüddün Rasid İstanbul Rasathânesinde
ve özel imkanlarla yaptığı çalışmalarında bir çok başarılar
elde etti. Zamanı ölçmede büyük başarı gösterdi. 4 sene
içerisinde yaptığı rasatlarla güneş cetvellerini tamamla-
dı. Meyl-i külliyi (bir gök cismi yörüngesinden tam olarak
sapması, tam deknelasyonu) 330 26’ 48’’ olarak buldu.
Bu rakam bugünkü rakamdan sadece 36 saniye küçüktür.
Halbuki ünlü astronot thoco Brahe bunu iki misli hatayla 1’
48’’ olarak bulmuştur. Takiyüddün Rasid güneşin ortalama
harelketinin bu günkü değerine yaklaşık olarak hesapladı.
Meridyenler arası zamanı ilk defa ölçtü. Güneş, Ay ve yıl-
dızların doğuş yerlerini yıldızların enlem, boylam doğuş ve
eğim metotlarını ilk defa ortaya koydu ve kullandı. Enlem
ve boylamı belli olan iki yıldızın yanında olan üçüncü bir
yıldız arasında ortaya çıkan küre ve üçgenin yüzölçümünü
hesaplamak için bir alet yaptı. Bu aletle üçüncü yıldızın en-
lem ve boylamı hesapladı. Bu yol günümüz astronomisinde
de kullanılmaktadır. 60’lı sistem üzerine kurulan ve halen
kullanılmakta olan derece dakika ve saniyeyi ondalıklı bir
şekilde ifade etti. Avrupa’da bu sistem 100 sene sonra
1670 senesinde Gabriel Muuton tarafından ortaya atıldı.
(Müslüman Bilim Adamları 2, s. 299,300)
BOTANİK ÂLİMİ İBN-İ BAYTAR
Endülüs’te yetişen büyük botanik alimi ve eczacıdır.
Yirmili yaşlarından itibaren; Yunan, Rum ve İslâm ale-
mindeki beldeleri dolaştı ve çeşitli otların hususiyetleri
hakkında bilgi ve tecrübe sahibi olan Müslüman ve gayr-i
müslim bilginlerle görüştü. Gezip gördüğü yerlerdeki bit-
kileri yerlerinde inceledi. İncelediği bitkinin ayrıca yetişti-
diği beldeyi ve toprağı, o bitkinin büyümesinde te’siri olan
diğer durumları tetkik etti. Arapça’ya az çok yanlış olarak
geçmiş olan bitki isimlerini düzeltti.
İbn-i Baytar kendisinden önce yaşamış Dioskorides,
Calinus, Hipokrat, İbn-i Sina, Gafiki gibi birçok bilgin ta –
rafından yazılan eserleri inceleyip şerhler yazdı. Deney,
gözlem ve tedkikleri neticesinde bir konu hakkında sonu-
ca varmasıyla meşhur oldu. Tedkik ettiği hususlarda, o
mevzu ile alakalı nakillerin doğruluğunu ve güvenirliğini
iyice araştırdı. Bu araştırma ve görüşleri ile botanik ilimi-
nin gelişmesine pek çok tesirleri oldu. Otların hususiye-
tini çok iyi bilirdi. Bitkileri incelemek suretiyle çok güzel
ilaçlar yaptı.
İbn-i Baytar, ayrıca tarlada yetişen ve mahsullerine
zarar veren otları da tetkik eden ilk alimdir. Bu sebeb-
le muhtelif nevilere ait kolleksiyonlar yaptı. Günümüze
kadar devam eden ve hala kullanılan bitki koleksiyonları
yapma fikri ona aittir. Eserlerinde bin dört yüz kadar bitki –
yi tek tek inceledi. Bunlardan hangi ilaçlar yapılabileceği-
ni tedkik etti. Bu ilaçların kimyevi yapılarını ve hastalıkları
önlemedeki te’sirlerini en ince teferruatına kadar anlattı.
Bir liste halinde sunduğu bu bitki ve ilaçların üç yüz tane-
si tamamen kendi keşfiydi.
İbn-i Baytar, tetkik ettiği hususların nakillerinde çok
dikkatli olup, bir ilacı, diğer bir ilaç ile mukayesede çok
başarılı idi. Yaptığı çalışmalar, eczacılık ilmine çok fay-
dalı oldu. Bu alanda yazdığı eserler asırlarca müracaat
kaynağı olarak kullanıldı.
(Müslüman Bilim Adamları 2, s.28-31)
BOTANİK ÂLİMİ İBN-İ BAYTAR
Endülüs’te yetişen büyük botanik alimi ve eczacıdır.
Yirmili yaşlarından itibaren; Yunan, Rum ve İslâm ale-
mindeki beldeleri dolaştı ve çeşitli otların hususiyetleri
hakkında bilgi ve tecrübe sahibi olan Müslüman ve gayr-i
müslim bilginlerle görüştü. Gezip gördüğü yerlerdeki bit-
kileri yerlerinde inceledi. İncelediği bitkinin ayrıca yetişti-
diği beldeyi ve toprağı, o bitkinin büyümesinde te’siri olan
diğer durumları tetkik etti. Arapça’ya az çok yanlış olarak
geçmiş olan bitki isimlerini düzeltti.
İbn-i Baytar kendisinden önce yaşamış Dioskorides,
Calinus, Hipokrat, İbn-i Sina, Gafiki gibi birçok bilgin ta –
rafından yazılan eserleri inceleyip şerhler yazdı. Deney,
gözlem ve tedkikleri neticesinde bir konu hakkında sonu-
ca varmasıyla meşhur oldu. Tedkik ettiği hususlarda, o
mevzu ile alakalı nakillerin doğruluğunu ve güvenirliğini
iyice araştırdı. Bu araştırma ve görüşleri ile botanik ilimi-
nin gelişmesine pek çok tesirleri oldu. Otların hususiye-
tini çok iyi bilirdi. Bitkileri incelemek suretiyle çok güzel
ilaçlar yaptı.
İbn-i Baytar, ayrıca tarlada yetişen ve mahsullerine
zarar veren otları da tetkik eden ilk alimdir. Bu sebeb-
le muhtelif nevilere ait kolleksiyonlar yaptı. Günümüze
kadar devam eden ve hala kullanılan bitki koleksiyonları
yapma fikri ona aittir. Eserlerinde bin dört yüz kadar bitki –
yi tek tek inceledi. Bunlardan hangi ilaçlar yapılabileceği-
ni tedkik etti. Bu ilaçların kimyevi yapılarını ve hastalıkları
önlemedeki te’sirlerini en ince teferruatına kadar anlattı.
Bir liste halinde sunduğu bu bitki ve ilaçların üç yüz tane-
si tamamen kendi keşfiydi.
İbn-i Baytar, tetkik ettiği hususların nakillerinde çok
dikkatli olup, bir ilacı, diğer bir ilaç ile mukayesede çok
başarılı idi. Yaptığı çalışmalar, eczacılık ilmine çok fay-
dalı oldu. Bu alanda yazdığı eserler asırlarca müracaat
kaynağı olarak kullanıldı.
(Müslüman Bilim Adamları 2, s.28-31)
HEZÂRFEN AHMED ÇELEBİ
Osmanlı Devleti zamanında yetişen ve dünyâda ilk
olarak uçmayı başaran Türk ilim adamıdır. Ne zaman ve
nerede doğduğu bilinmeyen Ahmed Çelebi’nin hayâtı
hakkında malûmat yok denecek kadar azdır. 1623-1640
yılları arasında saltanat süren Dördüncü Murâd zama-
nında yaşamış olup, meşhûr gösterisini yine bu Sultan
huzûrunda yapmıştır.
Fen alanındaki geniş bilgi ve tecrübesi ile halk ara-
sında “Hezârfen” diye bilinen Ahmed Çelebi; araştırma
yapmaktan usanmayan, yiğit, akıllı ve âlim bir kişiydi.
Hezârfen Ahmed Çelebi’den önce havacılık târihinde
ilk olarak yine ünlü bir Türk âlimi olan İsmâîl Cevher;
kollarına kanat takarak uçma denemesini yapmışsa da
Hezârfen Ahmed Çelebi, bu Türk âlimin hayâtını ve ne-
den başarısızlığa uğradığını iyice inceledikten sonra ay-
nı düşünceyi gerçekleştirmek için harekete geçti. Bil-
hassa hava akımları ve kuşların uçuşlarını inceleyerek
çalışmalarını geliştirdi.
Nihâyet târihî uçuşunu yapmak üzere Okmeydanı’na
gelen Hezârfen Ahmed Çelebi kartal kanatlarıyla bir kaç
kere havada kalma tâlimleri yaptı.
Daha sonra Galata kulesinin en yüksek noktasına
çıktı ve kendini boşluğa bırakıverdi. Halk dehşet içinde
manzarayı seyrediyordu. Kanatlarını açarak kuşlar gibi
yavaş yavaş hareket ettiren Hezârfen Ahmet Çelebi,
Boğaz’ı süzülerek geçti ve Üsküdar’da Doğancılar mey-
danına indi.
Bu başarısından dolayı Dördüncü Murad Han kendi-
sine bir kese altın ihsân etmiştir. Sonraları Cezâyir’e gi-
den Hezârfen Ahmed Çelebi orada vefat etti.
(Müslüman Bilim Adamları, 1.c., 303-304.s.)
BATTÂNÎ
İsmi Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Râkî olup, künyesi
Ebû Abdullah’dır. Avrupa’da Al-Batenglus veya el-Bategni ismiy-
le meşhûr olmuştur. 858 (H. 244) senesinde Harran’da doğdu.
Ömrünün çoğunu Fırat Nehri kıyısındaki Rakka’da geçirdi. 929
(H. 318) senesinde Bağdat’tan dönüşünde Samarra şehrinde
vefât etti. Battânî, güneşin dünyâdan en uzak bulunduğu nokta-
daki hareketini keşfetmiş, güneşin yörüngesinin eğimi ve dünyâ-
nın dönüş eksenindeki değişmeler için hassas değerler bulmuş-
tur. Battânî, Astronomi ve matematikte asrının teki ve İslâm as-
tronomicilerinin pîri ve reîsidir. Kırk iki sene astronomi üzerinde
çalışmış ve bu ilim dalına çok hizmet etmiştir. Küresel ve düzlem
trigonometrisi üzerine de çalışmalar yapan Battânî, dik üçgenle-
ri inceleyerek, sinüs, cosinüs, tanjant, cotanjant, sekant ve co-
sekant mefhumlarını ortaya koymuştur. Battânî araştırmalarında
“İnsan, Allâhü Te‘âlânın birliğini isbâta, O’nun emsalsiz bü-
yüklüğünü, yüce hikmetini, muazzam kudretini ve eserleri-
nin mükemmelliğini anlamaya astronomi ilmi sâyesinde
muvaffak olur” düşüncesini esâs almıştır. Battânî, araştırmala-
rı süresince hep Allâhü Te‘âlânın büyüklüğünün sırlarını, gökler-
le yeryüzü arasındaki alâkayı inceledi. İlmini Allâhü Te‘âlânın
ma‘rifetine, yani tanınmasına hizmetçi kabûl ederdi.
Ömrünün hepsini Fırat Nehri yakınındaki rasathânesinde
ilimle uğraşmakla geçiren Battânî, İslâm âleminde olduğu gibi,
batılı ilim adamları tarafından da çok faydalanılmış, onun bir de-
hâ olduğu kabul edilmiştir. İki ünlü oryantalist Gibbs ve Kremers,
Battânî hakkında: “Onda şaşılacak bir zekâ vardı. O, Müslü-
manların her nevî kültürünü ihtivâ eden bir ansiklopedi gi-
biydi” demişlerdir. Ünlü bilim tarihçisi G.Sarton’un ifâdesiyle
Battânî, çağının en büyük astronomi âlimi ve Müslüman bilim
adamlarının en büyüklerindendi. On sekizinci asrın ünlü Fransız
astronomu Laland; Battânî’yi gelmiş geçmiş en büyük yirmi ma-
tematik bilgini arasında sayar. Yine batılı bir bilim târihçisi olan
Erich Bell de onun için; “Trigonometriye cebir ilmini uygula-
yan ilk bilim adamıdır. Yani cebirsel trigonometrinin kurucu-
sudur. Târih boyunca görülen en büyük astronomi âlimidir”
demiştir. (Yeni Rehber Ansiklopedisi, 3.c., 373-374. s.)
MÜSLÜMAN CERRAHLARIN ÖNCÜSÜ ZEHRÂVÎ-1
İsmi, Halef bin Abbâs ez-Zehrâvî olup, künyesi Ebü’l-Kâ-
sım’dır. 930-1013 seneleri arasında Endülüs’te yaşayan meş-
hûr tıp âlimidir. Kurtuba yakınlarındaki ez-Zehrâ’da doğduğu
için Zehrâvî ismiyle meşhûr oldu. Batı ilim âleminde Ebü’l-Kâ-
sis, Bukasis ve Al-Zahravivs olarak bilinir. Zamanında ilim ve
kültür seviyesi en yüksek olan Kurtuba Üniversitesinde öğrenim
gördü. Özellikle tıp ilminin nazarî ve tatbikî sahalarında derinle-
şerek söz sâhibi oldu.
Müslüman cerrahların öncüsü olarak kabul edilen Zehrâvî,
sâdece nazariyelerle uğraşmayıp, bizzat ameliyâtlar yaparak,
metodlar ve âletler keşfetmeyi ve bunları mahâretle kullanmayı
başardı. O devirde Avrupa’da Zehrâvî’nin eserleri ve bunlarda
ortaya koyduğu tıbbî ve cerrâhî usûller de temel mürâcaat kay-
nağıydı. Zehrâvî, daha o devirlerde birçok günlük âcil hâllerde
cerrâhî usûllerini başarı ile tatbîk etmiş, burun ameliyatları yap-
mış, gümüş nitratı kullanmıştır. Dağlama yoluyla da önceleri hiç
yapılmamış birçok cerrâhî tedâvîyi başarmıştır. Hayâtının bü-
yük bir kısmını doğduğu yer olan Medînetü’z-Zehrâ’da tıp ve
eczâcılık araştırmalarıyle geçiren Zehrâvî, ayrıca din ve zamâ-
nının diğer fen ilimlerini de tahsil etmiştir. Cerrâhî uygulamalar-
da çok hassastı. Ameliyâtlarda kullandığı âletleri kendisine has
bir metodla mikroplardan temizledikten sonra kullanıyordu. Bu
işte bilinen ve Maddetü’s-safra denilen bir maddeden faydalan-
dı. Günümüzde yapılan araştırmalar bu maddenin bakterileri
imhâ edici özelliğe sâhip olduğunu ispâtlamıştır.
Zehrâvî’nin en çok meşgul olduğu ve çağdaşlarını da en
fazla yoran hastalıklardan biri kanserdi. Onun bu hastalık için
ortaya koyduğu tedâvi usûlleri günümüze kadar uygulana gel-
miştir. O, akciğer iltihaplanmaları üzerinde çalışmış ve ameli-
yatla göğsü yarıp dağlama yoluyla bunu tedâvî etmeyi başar-
mıştır. Böbrek taşlarını düşürme ve ameliyâtla çıkarmayı ilk de-
fâ gerçekleştiren yine odur. Yaptığı ameliyât günümüz opera-
törlerininkiyle aynıydı. Göz, kulak, burun, boğaz ve diş cerrâhî-
sinde önderlik etti ve ilk defâ fıtık ameliyatını gerçekleştirdi.
Mafsal iltihâplarını tedkik ederek, tedâvisi üzerinde durdu.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi)
MÜSLÜMAN CERRAHLARIN ÖNCÜSÜ ZEHRÂVÎ-2
Zehrâvî, varis yani damar genişlemesi hastalığı üzerinde
çalışmalarda bulundu. Poliplerin çıkarılmasında çengel uygula-
dı ve bir hizmetçisine başarılı bir trakeotomi ameliyâtı yaptı.
Fransız cerrahı Pare’yi şöhrete ulaştıran ve 1552 senesinde ilk
defâ onun tarafından yapıldığı sanılan, büyük damarların bağ-
lanmasını altı asır önce Zehrâvî gerçekleştirdi. Ameliyât sıra-
sında mum ve alkol kullanarak kanamayı durdurmayı başardı.
Pratisyen cerrahlara sun‘î dikişi, kürk dikişi, karın yaralarında
sekiz dikişi, bir ipliğe geçirilen iki iğneli dikişi, bu münâsebetle
kedi barsakları ile yapılan dikişi, barsak ameliyatında kalkük
kullanmayı öğretti. Bütün ameliyât dikişlerinde, özellikle karın
çukuru altındaki cerrâhî müdâhalelerde, ilk defâ havsalayı (kal-
ça boşluğunu) yatakta yüksekte tutan o oldu. Yirminci asrın
başlarında Alman cerrahı Friedrich Trendelenburg (1844-
1924), Zehrâvî’nin bu buluşuna sâhip çıkıp kendine mâl etmiş,
Ebü’l-Kâsım’ın ismi unutturulmuştur.
Zehrâvî, Cerrâhî ameliyâtlarda dikişler için kullanılacak ipek
ipliği îmâl etti. Burun içindeki fazlalık et parçalarını temizleyip
almak için ilk defâ senânin denilen orijinal bir âlet yaptı. Yine
ilâçları mesâneye vermek için mâdenî şırıngayı ilk defâ o yapıp
kullandı. Ebü’l-Kâsım Zehrâvî’yi meşhûr eden ve Avrupa’da
cerrâhînin temeli olan Te’lif adlı eseridir. İki ciltten meydana ge-
len eser 900 sahîfedir. Eserin asıl adı et-Tasrif Limen Acize
‘ani’t-Te’lîf’tir. Te’lîf’in seksenden fazla yazma ve basılı kopyası
vardır. Birçok defâ lâtinceye ve İbrâniceye tercüme edildi.
Cerrâhî ile ilgili cüz’ü, meşhûr Gerard de Cremona tarafın-
dan Lâtinceye tercüme edilmiştir. Bu bölümü Fâtih Sultan Meh-
med Han zamânında Amasya Hastânesi başhekimi Sabuncu-
zâde Şerefeddîn tarafından bâzı ufak tefek ilâvelerle Cerrâhi-
ye-i İlhâniye adıyla Türkçeye tercüme edilmiştir. Avrupa’da cer-
râhînin temelinin atılmasına sebep olan bu eser, Salerno,
Montpelleier ve diğer Avrupa tıp fakültelerinde asırlarca ders ki-
tabı olarak okutulmuştur. Ebü’l-Kâsım Zehrâvî’yi Müslümanlar-
dan çok, asırlarca eserinden istifâde eden Avrupalılar tanımış-
lar, buluşlarını ve tedâvî şekillerini kendilerine mâl etmişlerdir.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi)
GÖZ HASTALIKLARI DOKTORU ALİ BİN İSA EL-KEHHAL
Müslümanlar arasında “Kehhal”, Avrupa’da ise “Hally Jesu”
isimleriyle meşhûr olmuş, göz hastalıkları hakkında ilk defa ki-
tab yazan Müslüman tıp âlimidir. Hayatı hakkında fazla bilgi
yoktur. 1039 (H. 430) senesinde Bağdat’ta vefât etti. Ali bin İsa
el-Kehhal’ın, İslâm âleminde ve batıda meşhûr bir tıp âlimi ola-
rak bilinmesinin sebebi, yazmış olduğu Tezkiretü’l-Kehhalîn ad-
lı üç ana bölümden meydana gelen eseridir. Birinci bölümde;
gözün anatomisi, fizyolojisi, tabakaları, damar ve sinirlerin ince-
lenmesi, her bir tabakanın başlangıç ve sonu, sağladığı fayda-
lar ve beslenme kaynakları anlatılmaktadır.
İkinci bölümde; gözün dış hastalıkları ve tedavileri, göz ka-
pağı, gözyaşı bezleri, kornea ve uveanın hastalıkları ve tedâvî-
leri, katarakt ve ameliyatı hakkında bilgi verilmektedir. Bu bö-
lümde trahom hastalığına da yer verilmiş, gözde arpacık çıkma-
sı, göz kapağının büyümesi ve şeklinin bozulması durumları ile
göz kapak içi derisine âid on üç hastalık ele alınmış, bu tür has-
talıklarda yumurta akı, süt gibi maddelerin, çinko külü ve uyuş-
turucu bir madde ile kullanılabileceğini bildirmiştir.
Üçüncü bölümünde, gözün iç hastalıkları ve tedavileri, billur
cisim ve albümin hastalığında gözün değişiklikleri, miyop, hiper-
metrop, gece körlüğü; saydam tabaka, retina, görme siniri, ağ-
tabaka ve iris hastalıkları, şaşılık ve görme hastalıkları hakkın-
da bilgi verilmekte ve yüz otuz iki çeşit hastalığın ta‘rîfi yapıl-
maktadır. Eser; hijyenle ilgili bazı tavsiyelerin yanında 141 basit
ilâcın göze etkilerini açıklayan bir kısımla son bulmaktadır.
Eserin en orijinal yerlerinden biri de o güne kadar bilinen lo-
kal anesteziklerin yanı sıra ağrılı ameliyatlarda ilk defa mandra-
gora (adamotu) ve opium (afyon) buharı gibi genel anestezi ya-
pan maddelerin yardımıyla göz ameliyatlarının nasıl yapılacağı-
nı ta‘rif etmiş olmasıdır. Ali bin İsa el-Kehhal’in bu önemli eseri,
Avrupa’da Latinceye tercüme edildi. Tıp tarihçileri, on dokuzun-
cu asrın ortalarına kadar gözle ilgili daha mükemmel bir eserin
yazılmadığını ifâde etmektedirler. Eser, Arapça olup, Hindis-
tan’da Hazînetü’l-Me‘ârif Yayınevi tarafından neşredilmiştir.
(Yeni Rehber Ansiklopedisi)
–JAPONYA’YA İLK ROBOT
1889 yılında; Japon İmparatoru Meiji, İstanbul’a özel elçiler
gönderir. Bu elçilerle birlikte; bazı hediyeler gönderir ve Japon İm-
paratoru özel mektubunda, Abdülhamid Han’dan; “İslâm dini, ilim
ve teknolojik gelişmeler, vakıflar, hayır kurumlar vs. konuları ile il-
gili olarak kendilerine Japonca veya Fransızca olarak bilgiler”
gönderilmesini rica eder.
di’ye açar. Osmanlı’nın bilgi ve teknolojisi hakkında bilgi isteyen,
deniz aşırı bir ülkeye, eli boş elçiler gönderilemezdi. İlk etapta;
tezhipli bir Kuran-ı Kerim ve daha bir çok hediye, elçilerle Japon
İmparatoru’na gönderilir. Diğer bilgiler için de süre istenir.
Bu süre zarfında Sultan II. Abdülhamid Han, Yeni Kapı Mevli-
hânesi saat sanatkârı, Musa Dede’yi Huzûr’a çağırır ve bu konu-
da çalışma yaptırır. Daha sonra Musa Dede ve ekibinin çizdikleri
projeleri inceler, ancak bunlardan tatmin olmaz. Çünkü Musa De-
de’nin getirdiği çizimler, klasik saat örneklerinin değişik versiyon-
larıdır. Huzûr’da bulunan Derviş Dede’ye fikri sorulur. Derviş: “Bu
saat semâzen şeklinde olsun. Her saat başı, kollarını açıp semâ
etsin ve gong çalsın.” Sultan II. Abdülhamid Han projeyi eline alır,
dikkatlice inceler, tefekküre dalar ve dâhiyâne şu fikri söyler: “Ha-
yır gong çalmasın! Ezan okusun. Öyle bir tertip yapın ki, sa-
at başı ezan okusun” der. Kağıda birkaç ayrıntı çizerek Musa
Dede’ye verir. Musa Dede, “Ferman Sultanımındır” diyerek huzûr-
dan ayrılır ve projeyi uygular.
Robot, kâideye oturtulmuş gövdesi; saat başı semâ ediyor, bu
esnâda kollarını açıyor, gümüş levhalardan yapılmış etekleri açı-
lıyor ve aynı anda ezan okuyordu. Etek kısmının üstündeki maz-
gallardan ezan sesi geliyordu. Öyle bir mekanizma kurulmuştu ki,
tüm bunları yaparken yarım metre yürüyor, hem dönüyor ve ezan
bitince de tekrar yarım metre geri giderek yerine dönüyor; kolları-
nı ve eteklerini indiriyordu. Robot’un tamamı gümüş ve altın kap-
lamadan yapılmıştı. Robot’un arka kısmında kurma yeri mevcuttu
ve yedi günde bir kuruluyordu.
liğine sahip Alâmet isimli robotu, Japonya’ya göndermiştir. Muh-
temel ki Japonlar, bugünkü robot teknolojilerini, semâ yapan,
ezan okuyan bu saatten almışlardır. (Oktan Keleş’in Araştırması)
SÂBİT BİN KURRÂ’ (?-901)
(NEVTON’DAN ÖNCE DİFERANSİYEL
HESABINI KEŞFEDEN BİLGİN)
Sâbit bin Kurrâ’, dünyanın çapını doğru olarak hesapla-yan ilk İslâm bilginlerindendir. O aynı zamanda iki meridyen arasını da doğru olarak bulmuştur.
Dünyanın çevresini 360 meridyene bölerek Ekvatorun uzunluğunu hesaplamıştır. Buna dayanarakta dünyanın yarı çapını bulmuştur. Bu ölçmeyi İskenderiye ekolü’nden olan Eratoshenes’ten sonra ilmî hesaplara dayanarak ilk def’a yapan Sâbit bin Kurrâ’dır.
Onun ve diğer müslüman bilginlerin ortaya koyduğu ölçümler, sonraki senelerde Endülüs yoluyla Avrupa’ya geçmiştir. Kristof Kolomb gibi kâşifler bunlardan faydalanarak yollarını bulmuşlarıdr. Dünyanın küre biçiminde olduğunu, belli boyutları bulunduğunu anlamışlardır. Böylece aynı yönde gidildiği taktirde dünyanın öbür ucunda yine aynı yere varılacağı sonucunu çıkarmışlardır.
Sâbit bin Kurrâ’ bir ara Bağdat’ta bilginlerden kurulu bir heyete başkanlık etti. Burada iki engel arasındaki mesafeyi hesapladı. Bunu hesaplarken Kutup Yıldızı’ndan faydalandı.
Sâbit bin Kurrâ’, Bağdat’taki ilmî çalışmalarını son de-rece geniş bir fikir hürriyeti içerisinde yürütüyordu. Sadece astronomide değil, tıpta da ilerlemeler kaydetti. Hâlife Mutasım, bu başarılarından dolayı ona “Ebû’l- Hasan” lâkabını verdi. Üstelik çok güzel bir arâzî de bağışlayarak, onu yakınları arasına aldı.
(Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, S: 281)
İBN-İ HEYSEM
İbni Heysem’i şöhrete ulaştıran husus optikteki ışık olaylarını anlatan ilim araştırmaları olmuştur. Bugün fotoğraf makinalarında kullanılan ve fotoğraf makinasının keşfine temel olan esaslar onun keşfidir. Güneş tutulmaları konusunda asırlar boyunca kullanılan metod, onun koyduğu bu esaslara dayanmaktadır.
Işığın hava ve su gibi şeffaf maddelerden geçerken kırılması konusunda da çalışmalar yaptı ve büyütücü mercekleri keşfetmeğe çok yaklaştı.
İbn Heysem yansımanın ikinci kanununu, yani gelen ışın normal ve yansıyan ışının aynı düzlem üzerinde olduğunu ilk defa keşfeden bilgindir. Işığın kırılması konusundaki buluşları da oldukça orjinaldir. Bunlardan en önemlisi bir ışık ışınının en hızlı ve en kolay yolu bulunduğu hakkındaki tezidir.
İlk defa görme olayının gözden yayılan ışınlarla değil, dışarıdan gelen ışınlar yoluyla olduğunu ortaya koydu. Ona göre, görülecek cismin şekli, ışık vasıtasıyla gözden girer ve orada mercekler vasıtasıyla nakledilirdi. Göz sisteminin görme merkezi olduğunu ve onun üzerinde meydana gelen izlenimlerin görme sinirler ile beyne intikal ettiğini isbat etti.
Gölgenin nasıl meydana geldiğine dâir bir teori ortaya attı. Fotoğrafın ilk modelini bir nevi karanlık odayı ilk defa o denedi
İbn Heysem astronomi üzerinde de çalışmalar yaptı. Ayın ışık neşretmediğini, güneşten aldığı ısı ve ışığı yansıttığını kabul etmekteydi.
İbn Heysem tabiatı Allah’ın bir sanatı olarak görüyordu. Onda yapılan incelemelerin Marifetullahı artıracağını söylüyordu.
(Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, S. 162-168)
İBNİ BAYTAR
Malopa’da (Endülüs) oturan İbni Baytar ailesine mensûp olan İbni Baytar’ın asıl adı Ebû Muhammed Abdullah bin Ahmed Ziyaeddin İbn’ül Baytar el-Mâlikî’dir. 1190 tarihinde Malopa’da dünyaya geldi. Botanist Ebû’l Abbas’tan dersler aldı. İşbiliyye (Sevilla) civarında hocasıyla birlikte incelemelerde bulundu. Bir çok bitki çeşitleri topladı.
Ortaçağın en büyük botanisti ve eczacısı olan İbni Baytar, eserlerinde 1400 kadar bitkiyi tek tek inceledi. Bunlardan hangi ilaçlar yapılabileceğini tetkik etti. Bu ilaçların kimyevî yapılarını ve hastalıkları önlemedeki tesir derecelerini bir bir anlattı.
İbni Baytar eserlerinde sadece bitkilerden yapılan ilaçları değil, hayvan ve minerallerden yapılan ilaçları da anlatır. Bunları, o zamana kadar yaşamış olan 150 botanistin anlattıkları ilaçlarla mukayese eder.
Batılı bilginler İbni Baytar’ın eserlerinden, yüzyıllarca kaynak kitaplar olarak faydalandılar, üniversitelerinde okuttular.
Hayatı boyunca üst üste yaptığı deneyler ve dikkatli bir ilmi çalışma sonucunda edinilen bilgilerin mahsulü olan bu ilaçları ilim dünyasına sunan İbni Baytar, hakkıyla ortaçağın en büyük botanisti ünvanını aldı.
İbni Baytar’ın inceleme ve araştırmalarını topladığı, günümüze kadar gelebilen iki meşhûr eseri bulunmaktadır:
1- Kitab’ül Câmi fi Edviyet’il Müfrede: Basit İlaçları Toplayan Kitap.
2- Kitab’ül Müğnî fi’l Edviyet’il Müfrede: Basit İlaçları Anlatan Zengin Kitap
Bu iki eserden de bütün dünya bilginleri çok istifade etmişlerdir. Hemen her tıp kitabında İbni Baytar’ın bahsettiği ilaçlar ve tesirleri hakkında bilgiler bulunmaktadır.
İbni Baytar’ın eserleri Avrupa’da 16. yüzyıla kadar sahasında temel kitap olmasına rağmen, büyüklüğü nisbetinde gereken değeri görmemiştir.
Andea Alpago (16. asır) bu eserlerden oldukça faydalanmış, yine aynı yüzyılda yaşayan G. Postel de dikkatleri eserler üzerine çekmiştir.
(Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, S. 139-141)
CEZERÎ
(OTOMATİK SİSTEMİN KURUCUSU)
Asıl adı Bedîüzzaman Ebû’l İz İbni İsmâil İbni Rezzâz el Cezerî’dir. Cezerî lakabıyla şöhret bulmasının sebebi, Cezîre denilen Dicle ile Fırat arasındaki bölgede doğmuş olmasıdır.
Cezerî İslâm Medeniyetinin oldukça ilerlediği Doğu Anadolu’da kültür faaliyetlerinin yoğunlaştığı bir devrede ilim ve îmar işlerinde bir hayli ilerleyen Artukoğulları sarayına girdi. Orada 32 yıl Reis-ül âmâl (başmühendis) olarak görev yaptı. Nûreddin Muhammed (1167) ve onun oğulları Kutbeddin Sökmen (1185) ile Nasîrüddin Mahmûd’un (1201) hükümdar oldukları dönemlerde büyük hizmetlerde bulundu. Karaaslan tarafından Hısn Keyfâ’da inşa ettirilen muhteşem köprü ile onun altındaki çarşı, han hamam ve mahallelerin îmarında emeği geçti.
Cezerî, dünya tarihinde sibernetiğin kurucusu olan ilk ilim adamıdır. Bilindiği gibi sibernetik, haberleşme, kontrol, denge kurma ve ayarlama ilmidir. Bu ilim gerek insanlarda ve gerekse makinalarda karşılıklı bilgi alışverişi, kontrol ve denge durumunu incelemekte ve bu sistemi geliştirmeye çalışmaktadır. Bu ilmin gelişmesiyle bugün elektronik beyinler ve otomasyon denilen sistemler ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı Cezerî’yi elektronik beyinin (Bilgisayar) babası olarak tarif edebiliriz. Oysa bilgisayarın babası İngiliz matematikçisi Charles Babhage (1791-1875) bilinir. Halbuki Cezerî ondan altı asır önce aynı sisteme dayalı makineler, otomatik aletler imal etmiş ve bunları çalıştırabilmiştir. O sibernetik ve otomatik sistemin kendi kendine işlemesi konusunda ilmi çalışmalar yapan, bu ilmin temellerini atan büyük bir mühendis ve ilim adamıdır.
Cezerî, sadece otomatik sistem kurmakla yetinmeyip, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştır. Arada 800 yıl gibi bir zaman geçtikten sonra İngiliz Nöroloji Profesörü Dr. Ross Ashby, ancak 1951’de “Üstün Denge Durumu”nu ortaya atabilmiştir.
Cezerî’yi üne kavuşturan husus, sibernetik ve elektronik sistemle ilgili robotlar, makinalar yapması ve bunları eserinde tarif etmesidir.
Cezerinin meşhur eserinin adı “Kitab’ül Hiyel”dir.
(Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, S. 75-85)
HÂRİZMÎ (İLK CEBİR KİTABINI
YAZAN ALÎM)
Hârizmî, 9. yüzyılın ilk yarısında matematikte en önemli devri yaşatan, Batı’da daha çok 12. yüzyıldan itibaren tanınan büyük bir Türk matematik bilginidir.
Asıl adı Ebû Abdullah Muhammed bin Mûsa el-Hârizmî olan bu büyük bilgin matematik, astronomi ve coğrafya alanlarında hizmetlerle çağını aşabilmiş, ilim tarihinin öncüleri arasında haklı olarak yerini almıştır.
Aritmetik ve cebirin kurucusu denecek kadar ilim tarihinde iz bırakan Hârizmi, tarihte cebirle ilgili ilk eseri yazmıştır. Cebir ilmini metodik ve sistematik olarak ilk defa ortaya koyan odur. Uzun araştırma ve çalışmalardan sonra kaleme aldığı “el-Cebir ve’l Mukâbele” adlı eseri XII. yüzyıldan sonra yaşayan bütün Batı’lı matematikçilere yol göstermiştir.
Ünlü şarkiyatçı Gandz: “Hârizmî cebir ilmi bakımından Öklid’den bin yıl ilerdedir.” der. Gerolama Cardano ise onu dünyanın en büyük 12 dahisi arasında sayar.
Mezopotamya menşeli olan cebir kelimesi Hârizmînin el Cebr ve’l Mukâbele adlı eseriyle dünyaya yayılmış kitabı, Batı dillerine çevrilirken, kelime hiç değiştirilmeden Fransızcaya algebre (cebir), ingilizceye de algebra (cebir) şeklinde geçmiştir.
Hârizmî’nin matematikte de en büyük hizmetlerinden birisi , eserlerinde hem “sıfır” hem de diğer rakamları kullanmış olmasıdır. Sıfır’ı ilk defa Hârizmî’nin “Hesap Sanatına Dair” eserinde görü yoruz. Hârizmî bu eserinde “Eğer onlar hânesinde hiç bir sayı mevcut değilse sırayı muhafaza etmek için küçük bir dâire konulması”nı ileri sürüyordu. İşte bu daireye, Müslümanlar “boş” manasına gelen sıfır dediler.
Hârizmî, matematik alanında olduğu kadar astronomi ve coğrafya alanlarında da şöhret kazanmıştır. O tam beş ilim dalında faaliyet göstermiş bunların gelişmelerine yardımcı olmuştur.
Hârizmî’nin en büyük hizmetlerinden birisi de bir Coğrafya Ansiklopedisi hazırlamış olmasıdır. O, bu ansiklopedisini 69 âlimle işbirliği yaparak hazırlamış ve Halife Me’mun’a takdim etmiştir.
(Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, S. 115-120)
İBNİ FİRNAS
(Wright kardeşlerden 1000 sene önce ilk uçağı yapıp uçmayı gerçekleştiren alim).
İspanya Müslümanların ilimle haşir-neşir olduğu yıllardı. Tarih Miladın 880’ini gösteriyordu. Endülüs ilim adamları arasından İbni Firnas isimli birisi çıktı. O zamana kadar görülmedik bir âlet yaptı. Bu yüzeyli bir cihazdı. Üzerine kumaş geçirdi. Kuş tüyleri taktı. Herkes merakla onu seyrediyordu. Çok geçmeden İbni Firnas cihazı çalıştırmayı, peşinden de havalanmayı başardı. Uzun müddet havada kaldı, süzülme uçuşları yaptı. Daha sonra bir kuş gibi yere indi. Yalnız yere inerken hafifçe yaralanmıştı. Bunun sebebi de uçağın bir kuyruğunun bulunmayışıydı.
İlim tarihi araştırıcılarından birisi olan Prof. Dr. Philip K. Hitti bu hâdiseye yer verdiği “Siyâsi ve Kültürel İslâm Tarihi” adlı eserinin 3. Cildinin 951. sayfasında şöyle der:
“İbni Firnas, insanın uçması konusunda ilk ilmi teşebbüsü yapan kimse olarak bilinmektedir.”
Prof. Osman Turan da İbni Firnas’ın, İslâm Medeniyetinde modern havacılığın öncüsü olduğunu belirttikten sonra şu tespiti ekledi:
“Daha doğrusu o dünya tarihinde ilk defa uçmayı gerçekleştiren, uçak yapan bir müslümandır.”
Bütün bunlardan sonra rahatlıkla söyleyebiliriz ki, ilk uçak yapma şerefi de bir Müslümana aittir. Onun bu keşfi Avrupa’da uçakla uçmayı ilk defa gerçekleştiren Wright kardeşlerden tam 1023 sene öncedir.
İbni Firnas’ın keşfi sadece bundan ibaret değildi. O güneş ve gezegenleri hareket halinde gösteren bir Plenatarium yaptı.
Bu cihazla sadece yıldızları değil, bulutları hatta gökte çakan şimşekleri bile inceleyebiliyordu.
İbni Firnas’ın dünya ilmine bir armağanı da taşlardan cam yapma usûlünü keşfetmiş olmasıdır. O tamamen kendine has bir metodla taşlardan cam ve kristal yapmayı başarmıştır.
(Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, S. 147-148)
ÂLİMLER NEBÎLER (A.S.)’İN
VÂRİSİDİRLER
Hadis-i Şerif’te buyurulmuştur ki “El-Ulemâü veresetü’l-Enbiyâ.” Bu Hadîs-i Şerîf’e iki sûrette ma’nâ verilebilir.
Bir ma’nâya göre: “Ulemâ, Nebî (S.A.V.)’in vârisidir.” Diğer ma’nâya göre “Kim ki Nebî (S.A.V.)’in vârisi ise, ancak âlim olur.”
Mutavvel’de müsned (yüklem) ve müsnedün-ileyh (özne) bahsinde bir kâide vardır: Müsned (fiil) ile müsnedün-ileyh (fâil) ma’rife (ma’nâ ve mefhûmu belirtilmiş söz) olursa, ister müsned, ister müsnedün-ileyh’i tahsîs câiz olur. Bu Hadîs-i Şerîf’te mübtedâ (isim cümlesinde özne, fâil) ile haber ma’rife olduğundan iki sûretle de ma’nâ verilmek câizdir.
Bu i’tibârla bu Hadîs-i Şerîf’e ikinci ma’nâyı vermek tevâfuk ediyor. (Uygun düşüyor) Çünkü Cenâb-ı Hakk’ı bilmeyen, tanımayan, Cenâb-ı Hakk’tan korkmayıp ma’siyeti (günahı) işleyen kimseye hakîkî âlim itlâkı (denilmesi) câiz olamaz.
Âlim-i billâh (Allâh için âlim) olan, halkı, ivâzsız garazsız (karşılıksız ve herhangi bir gâyeden uzak) ve ücretsiz bir menfaat mukâbilinde olmayarak livechillâh (Allâh’ın rızâsına yönelik) Hakk yoluna, Şerîat-ı Mutahhara’nın emirlerine da’vet eder.
“Ey Ümmet-i Muhammed! Siz nâsa ihrâc olunan (ortaya çıkarılan) ümmetlerin hayırlısısınız. Zîrâ siz, emr-i bi’l-ma’rûf nehy-i ani’l-münker eder ve Allâh’a îmân edersiniz.” (Âl-i İmrân Sûresi, Âyet: 11)
Hiçbir peygamber (A.S.)’ın ümmeti “Nebîlerin vârisi olmak rütbesine nâil olamamıştır. Ya’ni her peygamber (A.S.)’ın ümmetine emr-i bi’l-ma’rûf nehy-i ani’l-münker verilmemiştir. Ancak bu vazîfe Ümmet-i Muhammed (S.A.V.)’e tevdî olunmuştur.
Âyet’teki “hayre ümmetin” den murâd, zâhir ulemâsı değildir. Çünkü ulemâ-yı rüsûm’a (zâhirî hüküm ulemâsı) Enbiyâ (A.S.)’ın vârisi denilemez. Çünkü irs ta’bîri, pederden evlâda intikâl eden şeye derler. Ulemâ-yı zâhir’ün ilmi ise irsî değil; kisbîdir (sonradan kazanmaktır) Ve kisbî olan, vehbî olmayan (Allah vergisi olmayan) bir ilme irs ta’bîri sahîh (doğru) olmaz. Binâenaleyh ulemâ-yı zâhir’e de vâris-i Enbiyâ demek asla doğru olamaz.
(Hz. Mahmûd Sâmî Ramazânoğlu (K.S.), Musâhebe 1, S. 74)
CEBİR İLMİ VE HAREZMÎ
Muhammed bin Mûsâ el HarezmT, 780 târihinde Hazar
Denizi’nin doğusundaki Harzem’de (Aral gölünün
güneyinde-ki bugünkü Hive) doğmuştur. Herezmî beş fen
dalına tesirli şekilde hizmet etmiştir.
HarezmT, matematiğin geniş bir dalı olan cebirin
temelle-rini atmıştır. Cebir mevzularını içine alan eseri, bütün
dün-yada cebir ilmine ad olmuştur Cebirle ilgili meşhur
eserinin adı: “el’Kitâbü’l-Muhtasar fî Hesâbi’l-Cebri
ve’l-Mukâbele”d\r. 12 asır önce yazılan bu eser cebir
sistemlerine âid kaide ve teoremler ile yeni çözüm yollarını
mevzu edinir. Bu eser Doğu ve Batı dünyasında ilk müstakil
cebir kitabı olma şerefini ka-zanm ıştır.
“el Cebrve’l-Mukabeleyi” HarezmT 830 yılında Şark
seya-hatinden döndüğünde Halife Me’mun’un isteği üzerine
Arab-ca olarak hazırlamıştır. Eser ancak 1145 yılında
zamanın ilim dili olan Latinceye çevrilmiş ve “TheAlgebre
Muhammed Bin Mûsâ” adlı tercümesi 1831 yılında Arabça
metni ile birlikte Londra’da yayımlanmıştır. Eser, medenî
muamelât, arazi ölçümü, bina yapımı ve kanal hafriyatında
rastlanan pratik meseleleri cebir yolu ile hâlle yarayacak
karakterde umûma mahsûs olarak kaleme alınmıştır. Eserin
son bölümünde de devri için gerekli olan, ameli ve tatbîkî
hesâblama şekilleri, hükümet işlerine âîd hesâbların
yapılması, kanalların açılma-sı, bina inşaatı, esnaf, tüccar ve
ölçme memurları için gerekli hesâbların cebirle çözüm yolları,
Hant sayı işaretleri, vasiyet memurları için gerekli olan
Kur’ân-ı Kerîm’deki mîrâs hukuku uygulamasını hem aritmetik
hem de cebir yolu ile çözümle-necek şekilde gerekli çözüm
yolları misalleriyle beraber gös-terilir.
Matematikte cebir, bir kesri tam kılma karşılığı olarak
alın-mıştır. HarezmT ise, cebir ve mukabele tâbirini şu
manada almıştır: Cebir, bir eşitliğin bir tarafındaki negatif
işaretli terim-leri diğer tarafa geçirmektir (eşitliğin her iki
tarafında pozitif işaretli terimler kalacak şekilde.)
Not:islam ve bilim serisinin bir sonraki yazısı 19Eylül’dedir.
(Müslüman ilim Öncüleri, 61.sj)
SU MÜHENDİSİ İSMAİL EL-CEZERİ
İsmail el-Cezerî 1181 yılında Mezopotamya’daki Âmid
-bugünkü Diyarbakır şehri- beyliğinin hizmetine girdi. 1206
yılında Âmid Beyi’ne, Hünerli Mekanik Aletler Bilgisi Kitâb
nı takdim etti. Sonraları Arabçadan Farsçaya daha sonra
da Türkçeye çevrilen bu eseri günümüz bilginleri, Orta
çağ’da islâm dünyasının mekanik sahadaki yerini göster-
mesi adına çok önemli bir gelişme olarak değerlendirmek-
tedirler. Başka hiçbir Arab kaynağında mekanik prensipler,
böylesine geniş biçimde anlatılmamıştır.
el-Cezerî’nin yaptığı makineler Orta Çağ’da islâm
âlimlerinin su mühendisliği sahasındaki başarılarını açıkça
ortaya koymaktadır. Cezerî’nin tarif ettiği makinelerden biri;
bir mil (eksen) boyunca yer alan dişlilerle çalışan bir tulum-
badır. Tulumba bir dizi kepçeyi sırasıyla hareket ettirerek
suyu çıkarır. Kitâbta anlatılan bazı cihazların ise yalnızca
eğlendirici bir değeri vardır. Meselâ; içinde su varmış gibi
görünmesine karşılık, içinde su olmayan su kapları ve içi
boş gibi görünen ama içinde su bulunan kaplar gibi.
el-Cezerî’nin saatlerinin çalışma sistemi, çoğunlukla aynı
mil üstündeki bir gösterge ile üstünden, ucuna ağırlık asılı
bir kayış geçen kasnak biçimindedir. Ağırlığın düşüş hızı,
yüzen bir cisimle kontrol edilir. Yüzen cisim, kayışın öteki
ucuna tutturulur ve içinde bulunduğu kap yavaşça boşaltılır.
el-Cezerî, çalışmalarının büyük bir bölümünü, zaman ara-
lıklarını değişik biçimlerde belirlemeye yöneltmiştir. Yaptığı
bir makine de saatler, davul, zil ya da trampet çalan insan
maketlerinin teşkil ettiği bir orkestra ile belirtilir. Aynı çağda
Avrupa’da yap ılan saatlerde böylesine teferruatlı ve ince
işçilik yoktur.
el-Cezerî tarafından aletlere adapte edilen mekanik
prensiplerin çoğu oldukça eskidir. Onun makineleri dişliler,
mandallar, palangalar ve kaldıraçlardan oluşuyordu. Günü-
müzde bütün motorlu vasıtalarda bulunan “krank mili”ni ilk
[defa O kullanmıştır.
(Müslüman ilim öncüleri, 87.sj)
ASTRONOMİ, TEKNİK VE GEOMETRİ ÖNDERLERİ
Mûsâ bin Şakir, Halife Me’mun’un hürmet gösterdiği ast-
ronom ve matematikçilerinden biriydi. Onun oğulları da onun
izinden gitmiş islâm bilim târihine önemli bilgiler katmışlardır.
Tarihte dünyanın çapını ölçme işine ilk teşebbüs eden
Eratosthenes, güneş ışınlarının açılarından faydalanmak is-
temişti. Muhammed ibni Musa’nın içinde bulunduğu bir ast-
ronom grubu ise başka bir yol denedi. Aynı noktadan kuzeye
doğru yürüyen bir grup, Teke Yıldızı’nı (Kutup Yıldızı) yükse-
lirken; güneye doğru yürüyen diğer bir grup ise, onu batarken
görünceye kadar ilerlediler. Böylece astronomlar, her iki rasat
grubunun mesafesinden, meridyen dâiresinin bir derecesini,
hayret verici bir sıhhatle hesâblarlar. Hemen bunu takip eden
Muhammed ve kardeşleri, kendi hesâb metotları sayesinde,
yalnız Batlamyus’un hesâb neticelerini değil, daha büyük bir
ismi, saray astronomu Maveruzi’yi de gölgede bırakırlar.
Ahmed ise, ailenin tekniğe en düşkün, ev ve el aletlerinde
sayılacak evlâdıdır. O, iyi tertiplenmiş yapılarla kendi kendine
harekete geçen aletlerin teorilerini, esaslı şekilde incelemiş;
mekanik sanatında kendisinden önce gelen Heron gibi şahıs-
ların elde edemedikleri neticeleri elde etmiştir. Ahmed, bilhassa
Yunanlıların semayı dokuzuncu bir kürenin kuşattığına dâir
yanlış görüşlerini bir astronomi eseri yazarak çürütmüştür.
Üçüncü kardeşi Hasan, Arab kaynaklarına göre: “Geo-
metride kimsenin kendisine ulaşabilmesi mümkün olmaya-
cak derecede emsalsiz, harikulade bir kabiliyetti. Zamanına
kadar kendisinden önce kimsenin çözemediği problemleri
ilk defa çözecek derecede kuvvetli bir muhakemeye mâlikti.
Hasan’ın, müstakil çalışmaları arasında, kardeşlerinin iştiraki
olmaksızın yazdığı, konik kesitlere dâir bir eseri vardır. O
elips adı verilen bahçe şekillerinin de mucididir.
“Üç Kardeşler” Yunanlılardan sonra devamlı gerilemiş
bulunan yıldızlar ilmini; ilk defa yeni bir hayât ve olgunluğa
kavuşturan, arkasından onu Batının bilgi boşluğuna akıtan
islâm âlimlerinin geniş anlayış ve temayüllerini temsil ederler.
(Müslüman ilim öncüleri, 82.sj)