Muhakkak bilmen gerekir ki yaptığın her hareketinden dolayı kalbinde, seninle öbür dünyaya giden, senin benzerin bir sıfat meydana gelir. Bu sıfata ahlâk denir. Eğer şehvet domuzunun emrine girersen sende çirkeflik, murdarlık, utanmazlık, hırsızlık, iki yüzlülük, harislik, kıskançlık, başkasının üzüntü ve sıkıntı çekmesine memnun olma ve bunlar gibi sıfatlar meydana gelir. Eğer onu emrin altına alırsan, terbiye eder, aklın ve şeriatın denetiminde bulundurursan sende kanaat, kendine hakim olma, sabır, utanma, namus, incelik, kendini ibâdete verme alışkanlığı, fazla şey istememe ve mertlik sıfatları meydana gelir.
Öfke köpeğinin emrine girersen sende kibir, pervasızlık, pislik, münâkaşa etme, büyüklük taslama, aldatma, kavga etme, haksızlık yapma, başkalarını aşağılama horlama ve insanlara saldırma gibi sıfatlar meydana gelir. Eğer bu köpeği terbiye eder, emrin altına alırsan; sende sabır, soğukkanlılık, af, dayanıklılık, cesaret, sükunet, acıma ve cömertlik sıfatları meydana gelir.
Domuz ve köpeği tahrik etme, aldatma, teşvik etme, cesaret verme ve kandırma vazifesini yüklenen şeytanın emrine girersen, sende hile, huzur bozma, kötü kalpli olma, aldatma ve olduğundan daha başka görünme sıfatları meydana gelir. Eğer bu şeytanı emrin altına alır, aldatmasına ve doğruyu söylermiş gibi takınmasına kanmazsan, akıl gücünün yardımına başvurursan, sende zekilik, bilgiçlik, ilim, hikmet, insanların arasını bulmak, efendilik ve önderlik sıfatları meydana gelir. Sana benzeyen bu güzel ahlâklar iyiliğinin ve saadetinin tohumu olurlar. Kötü sonuçlar doğuran işlere günâh denir.
İyi sonuçlar doğuran işlere de itaat denir. İnsanların bütün hareket ve davranışlar bu iki şıktan birisine girer. Yani insan yaptığı her hareketle ya günâh işlemiş veya itaat etmiş, Allâh (c.c.)’un emrine uymuş olur.(İmâm-ı Gazâlî (r.âleyh), Kimyayı Saadet, s.14-15)
