İlim tarihine sibernetiğin kurucusu, (Haberleşme, kontrol denge kurma ve ayarlama ilmi) ilk robotu yapan ve bilgisayarın babası olarak kaydolan Ebû’l İz İbnî İsmail İbnî Rezzâz el-CEZERÎ’dir, müslüman bir Türk âlimidir. Artuklu Türklerinden olup 1136 -1206 yıllarında Diyarbakır’da yaşamıştır. Artukoğulları sarayında Nureddin Muhammed, Kutbeddin Sökmen, Nasîruddin Mahmûd’un hükümdar olduğu yıllarda 32 yıl Reis-ûl Âmel (Başmühendisi) olarak görev yapmıştır.
Günümüzde bilgisayarın babası olarak İngiliz matematikçisi Charles Babbage (1792-1871) bilinirken, Ebû’l İz El-CEZERÎ ondan altı asır önce aynı sisteme dayalı makinalar, otomatik aletler imal edip çalıştırmış, insanlarda ve gerekse makinalarda bilgi alışveriş, kontrol ve denge durumunu inceleyerek bu sistemi geliştirmiştir. Bu ilmin gelişmesi ile elektronik ve otomasyon denilen sistemleri ortaya koymuştur.
CEZERÎ «herkes rızıklandığı şeyden bir başkasına vermekle mükelleftir. Allah (c.c.)’ın bana verdiğini ben de başkalarına veriyorum» ve hiçbir kimse faydalı olacak bilgileri başkasından esirgeyemez düsturu ile büyük eseri “Kitâb’ül-Câmî Beyn-el-ilmi ve-l Ameli en-Nâfi Sınaati’l Hiyel” yazmıştır. Ebûl İz-el CEZERÎ’yi ilim dünyasında tanıtan bu eseri 6 bölümden oluşmaktadır.
Bu bölümlerde sibernetik ve elektronik sistemle ilgili robotlar, 50 kadar otomatik makina, pompa, fıskiye, su terazileri, su ile çalışan saatler mûsîki aletlerinin detaylı bir şekilde planları, kesitleri, işleyiş şekilleri yer almaktadır.
Kitâb-ûl Hiyel 1974 yılında Dortrecht ve Boston’da “Al-Jazari’s Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices” adıyla Donald R. Hill tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiştir. Kitabın bir nüshası 1978 yılında Londra’da Hagop Kevorkyan vakfı tarafından 16.000 sterline satılmıştır.
Ebû’l İz’in tariflediği makinalardan birkaç tanesi Alman Prof. Wiedemann tarafından yapılmış ve başarı ile işletilmiştir. Makinalar Halen Almanya’da Erlangen Üniversitesi’nde bulunmaktadır.
Ahmed El-Hasan eseri arapça olarak aynen yayınlamıştır. Maalesef kendi ilim adamımızın bu kıymetli eseri henüz Türkçe’ye çevrilmemiştir. Yalnız ülkemizde İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü CEZERÎ’nin kitabındaki şekillerin aslına sadık kalarak tavus kuşlu su saatini yapmayı gerçekleştirmiştir.
Eserin orjinali günümüzde mevcut değildir. Fakat 5 tanesi Türkiye’de olmak üzere dünyada bilinen 15 kopyesi vardır. Eserin nüshalarından birisi Topkapı Müzesi 3. Ahmed Kütüphânesi’nde 3472 numarada kayıtlıdır. Türkiye’dekilerin 4’ü Topkapı, biri de Süleymâniye Kütüphanesi’ndedir.