İlim tarihine sibernetiğin kurucusu, (Ha­berleşme, kontrol denge kurma ve ayarlama il­mi) ilk robotu yapan ve bilgisayarın babası ola­rak kaydolan Ebû’l İz İbnî İsmail İbnî Rezzâz el-CEZERÎ’dir, müslüman bir Türk âlimidir. Artuklu Türklerinden olup 1136 -1206 yıllarında Diyarbakır’da yaşamıştır. Artukoğulları sarayın­da Nureddin Muhammed, Kutbeddin Sökmen, Nasîruddin Mahmûd’un hükümdar olduğu yıl­larda 32 yıl Reis-ûl Âmel (Başmühendisi) olarak görev yapmıştır.
Günümüzde bilgisayarın babası olarak İngi­liz matematikçisi Charles Babbage (1792-1871) bilinirken, Ebû’l İz El-CEZERÎ ondan altı asır önce aynı sisteme dayalı makinalar, otomatik aletler imal edip çalıştırmış, insanlarda ve ge­rekse makinalarda bilgi alışveriş, kontrol ve den­ge durumunu inceleyerek bu sistemi geliştirmiş­tir. Bu ilmin gelişmesi ile elektronik ve otomas­yon denilen sistemleri ortaya koymuştur.
CEZERÎ «herkes rızıklandığı şeyden bir baş­kasına vermekle mükelleftir. Allah (c.c.)’ın ba­na verdiğini ben de başkalarına veriyorum» ve hiçbir kimse faydalı olacak bilgileri başkasın­dan esirgeyemez düsturu ile büyük eseri “Kitâb’ül-Câmî Beyn-el-ilmi ve-l Ameli en-Nâfi Sınaati’l Hiyel” yazmıştır. Ebûl İz-el CEZERÎ’yi ilim dünyasında tanıtan bu eseri 6 bölümden oluşmaktadır.
Bu bölümlerde sibernetik ve elektronik sis­temle ilgili robotlar, 50 kadar otomatik makina, pompa, fıskiye, su terazileri, su ile çalışan saat­ler mûsîki aletlerinin detaylı bir şekilde planları, kesitleri, işleyiş şekilleri yer almaktadır.
Kitâb-ûl Hiyel 1974 yılında Dortrecht ve Bos­ton’da “Al-Jazari’s Book of Knowledge of Inge­nious Mechanical Devices” adıyla Donald R. Hill tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiştir. Ki­tabın bir nüshası 1978 yılında Londra’da Hagop Kevorkyan vakfı tarafından 16.000 sterline satıl­mıştır.
Ebû’l İz’in tariflediği makinalardan birkaç tanesi Alman Prof. Wiedemann tarafından yapılmış ve başarı ile işletilmiştir. Makinalar Ha­len Almanya’da Erlangen Üniversitesi’nde bulunmaktadır.
Ahmed El-Hasan eseri arapça olarak ay­nen yayınlamıştır. Maalesef kendi ilim adamı­mızın bu kıymetli eseri henüz Türkçe’ye çevril­memiştir. Yalnız ülkemizde İTÜ Bilim ve Tek­noloji Tarihi Enstitüsü CEZERÎ’nin kitabındaki şekillerin aslına sadık kalarak tavus kuşlu su saatini yapmayı gerçekleştirmiştir.
Eserin orjinali günümüzde mevcut değildir. Fakat 5 tanesi Türkiye’de olmak üzere dünyada bilinen 15 kopyesi vardır. Eserin nüshalarından birisi Topkapı Müzesi 3. Ahmed Kütüphânesi’nde 3472 numarada kayıtlıdır. Türkiye’dekilerin 4’ü Topkapı, biri de Süleymâniye Kütüphanesi’ndedir.